Titi Lucreti Cari

de Rerum Natura

Liber Primus

ÆNEADUM genetrix, hominum divomque voluptas,
alma Venus, cæli subter labentia signa
quæ mare navigerum, quæ terras frugiferentis
concelebras, per te quoniam genus omne animantum
 05concipitur visitque exortum lumina solis:
te, dea, te fugiunt venti, te nubila cæli
adventumque tuum, tibi suavis dædala tellus
summittit flores, tibi rident æquora ponti
placatumque nitet diffuso lumine cælum.
 10Nam simul ac species patefactast verna diei
et reserata viget genitabilis aura favoni,
aëriæ primum volucris te, diva, tuumque
significant initum perculsæ corda tua vi.
Inde feræ pecudes persultant pabula læta
 15et rapidos tranant amnis: ita capta lepore
te sequitur cupide quo quamque inducere pergis.
Denique per maria ac montis fluviosque rapacis
frondiferasque domos avium camposque virentis
omnibus incutiens blandum per pectora amorem
 20efficis ut cupide generatim sæcla propagent.
Quæ quoniam rerum naturam sola gubernas
nec sine te quicquam dias in luminis oras
exoritur neque fit lætum neque amabile quicquam,
te sociam studeo scribendis versibus esse,
 25quos ego de rerum natura pangere conor
Memmiadæ nostro, quem tu, dea, tempore in omni
omnibus ornatum voluisti excellere rebus.
Quo magis æternum da dictis, diva, leporem.
Effice ut interea fera moenera militiai
 30per maria ac terras omnis sopita quiescant;
nam tu sola potes tranquilla pace juvare
mortalis, quoniam belli fera moenera Mavors
armipotens regit, in gremium qui sæpe tuum se
reiicit æterno devictus vulnere amoris,
 35atque ita suspiciens tereti cervice reposta
pascit amore avidos inhians in te, dea, visus
eque tuo pendet resupini spiritus ore.
Hunc tu, diva, tuo recubantem corpore sancto
circum fusa super, suavis ex ore loquellas
 40funde petens placidam Romanis, incluta, pacem;
nam neque nos agere hoc patriai tempore iniquo
possumus æquo animo nec Memmi clara propago
talibus in rebus communi desse saluti.
omnis enim per se divum natura necessest
 45immortali ævo summa cum pace fruatur
semota ab nostris rebus seiunctaque longe;
nam privata dolore omni, privata periclis,
ipsa suis pollens opibus, nihil indiga nostri,
nec bene promeritis capitur nec tangitur ira.
             *
 50Quod superest, vacuas auris [animumque sagacem]
semotum a curis adhibe veram ad rationem
ne mea dona tibi studio disposta fideli,
intellecta prius quam sint, contempta relinquas;
nam tibi de summa cæli ratione deumque
 55disserere incipiam et rerum primordia pandam,
unde omnis natura creet res auctet alatque
quove eadem rursum natura perempta resolvat,
quæ nos materiem genitalia corpora rebus
reddunda in ratione vocare et semina rerum
 60appellare suëmus et hæc eadem usurpare
corpora prima, quod ex illis sunt omnia primis.
  Humana ante oculos foede cum vita jaceret
in terris oppressa gravi sub religione,
quæ caput a cæli regionibus ostendebat
 65horribili super aspectu mortalibus instans,
primum Graius homo mortalis tollere contra
est oculos ausus primusque obsistere contra;
quem neque fama deum nec fulmina nec minitanti
murmure compressit cælum, sed eo magis acrem
 70inritat animi virtutem, effringere ut arta
naturæ primus portarum claustra cupiret.
ergo vivida vis animi pervicit et extra
processit longe flammantia moenia mundi
atque omne immensum peragravit mente animoque,
 75unde refert nobis victor quid possit oriri,
quid nequeat, finita potestas denique cuique
qua nam sit ratione atque alte terminus hærens.
Quare religio pedibus subiecta vicissim
obteritur, nos exæquat victoria cælo.
 80  Illud in his rebus vereor, ne forte rearis
impia te rationis inire elementa viamque
indugredi sceleris. quod contra sæpius illa
religio peperit scelerosa atque impia facta.
Aulide quo pacto Triviai virginis aram
 85Iphianassai turparunt sanguine foede
ductores Danaum delecti, prima virorum.
Cui simul infula virgineos circum data comptus
ex utraque pari malarum parte profusast,
et mæstum simul ante aras adstare parentem
 90sensit et hunc propter ferrum celare ministros
aspectuque suo lacrimas effundere civis,
muta metu terram genibus summissa petebat.
Nec miseræ prodesse in tali tempore quibat,
quod patrio princeps donarat nomine regem;
 95nam sublata virum manibus tremibundaque ad aras
deductast, non ut sollemni more sacrorum
perfecto posset claro comitari Hymenæo,
sed casta inceste nubendi tempore in ipso
hostia concideret mactatu mæsta parentis,
100exitus ut classi felix faustusque daretur.
Tantum religio potuit suadere malorum.
  Tutemet a nobis jam quovis tempore vatum
terriloquis victus dictis desciscere quæres.
Quippe etenim quam multa tibi jam fingere possunt
105somnia, quæ vitæ rationes vertere possint
fortunasque tuas omnis turbare timore!
Et merito; nam si certam finem esse viderent
ærumnarum homines, aliqua ratione valerent
religionibus atque minis obsistere vatum.
110Nunc ratio nulla est restandi, nulla facultas,
æternas quoniam poenas in morte timendum.
ignoratur enim quæ sit natura animai,
nata sit an contra nascentibus insinuetur
et simul intereat nobiscum morte dirempta
an tenebras Orci visat vastasque lacunas
an pecudes alias divinitus insinuet se,
Ennius ut noster cecinit, qui primus amoeno
detulit ex Helicone perenni fronde coronam,
per gentis Italas hominum quæ clara clueret;
etsi præterea tamen esse Acherusia templa
Ennius æternis exponit versibus edens,
quo neque permaneant animæ neque corpora nostra,
sed quædam simulacra modis pallentia miris;
unde sibi exortam semper florentis Homeri
commemorat speciem lacrimas effundere salsas
coepisse et rerum naturam expandere dictis.
qua propter bene cum superis de rebus habenda
nobis est ratio, solis lunæque meatus
qua fiant ratione, et qua vi quæque gerantur
in terris, tunc cum primis ratione sagaci
unde anima atque animi constet natura videndum,
et quæ res nobis vigilantibus obvia mentes
terrificet morbo adfectis somnoque sepultis,
cernere uti videamur eos audireque coram,
morte obita quorum tellus amplectitur ossa.
  Quod super est, vacuas auris animumque sagacem
semotum a curis adhibe veram ad rationem,
ne mea dona tibi studio disposta fideli,
intellecta prius quam sint, contempta relinquas.
nam tibi de summa cæli ratione deumque
disserere incipiam et rerum primordia pandam,
unde omnis natura creet res, auctet alatque,
quove eadem rursum natura perempta resolvat,
quæ nos materiem et genitalia corpora rebus
reddunda in ratione vocare et semina rerum
appellare suemus et hæc eadem usurpare
corpora prima, quod ex illis sunt omnia primis.
  Nec me animi fallit Graiorum obscura reperta
difficile inlustrare Latinis versibus esse,
multa novis verbis præsertim cum sit agendum
propter egestatem linguæ et rerum novitatem;
sed tua me virtus tamen et sperata voluptas
suavis amicitiæ quemvis efferre laborem
suadet et inducit noctes vigilare serenas
quærentem dictis quibus et quo carmine demum
clara tuæ possim præpandere lumina menti,
res quibus occultas penitus convisere possis.
hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest
non radii solis neque lucida tela diei
discutiant, sed naturæ species ratioque.
  Principium cujus hinc nobis exordia sumet,
nullam rem e nihilo gigni divinitus umquam.
quippe ita formido mortalis continet omnis,
quod multa in terris fieri cæloque tuentur,
quorum operum causas nulla ratione videre
possunt ac fieri divino numine rentur.
quas ob res ubi viderimus nil posse creari
de nihilo, tum quod sequimur jam rectius inde
perspiciemus, et unde queat res quæque creari
et quo quæque modo fiant opera sine divom.
  Nam si de nihilo fierent, ex omnibus rebus
omne genus nasci posset, nil semine egeret.
e mare primum homines, e terra posset oriri
squamigerum genus et volucres erumpere cælo;
armenta atque aliæ pecudes, genus omne ferarum,
incerto partu culta ac deserta tenerent.
nec fructus idem arboribus constare solerent,
sed mutarentur, ferre omnes omnia possent.
quippe ubi non essent genitalia corpora cuique,
qui posset mater rebus consistere certa?
at nunc seminibus quia certis quæque creantur,
inde enascitur atque oras in luminis exit,
materies ubi inest cujusque et corpora prima;
atque hac re nequeunt ex omnibus omnia gigni,
quod certis in rebus inest secreta facultas.
  Præterea cur vere rosam, frumenta calore,
vites autumno fundi suadente videmus,
si non, certa suo quia tempore semina rerum
cum confluxerunt, patefit quod cumque creatur,
dum tempestates adsunt et vivida tellus
tuto res teneras effert in luminis oras?
quod si de nihilo fierent, subito exorerentur
incerto spatio atque alienis partibus anni,
quippe ubi nulla forent primordia, quæ genitali
concilio possent arceri tempore iniquo.
   Nec porro augendis rebus spatio foret usus
seminis ad coitum, si e nilo crescere possent;
nam fierent juvenes subito ex infantibus parvis
e terraque exorta repente arbusta salirent.
quorum nil fieri manifestum est, omnia quando
paulatim crescunt, ut par est semine certo,
crescentesque genus servant; ut noscere possis
quicque sua de materia grandescere alique.
  Huc accedit uti sine certis imbribus anni
lætificos nequeat fetus submittere tellus
nec porro secreta cibo natura animantum
propagare genus possit vitamque tueri;
ut potius multis communia corpora rebus
multa putes esse, ut verbis elementa videmus,
quam sine principiis ullam rem existere posse.
  Denique cur homines tantos natura parare
non potuit, pedibus qui pontum per vada possent
transire et magnos manibus divellere montis
multaque vivendo vitalia vincere sæcla,
si non, materies quia rebus reddita certast
gignundis, e qua constat quid possit oriri?
nil igitur fieri de nilo posse fatendum'st,
semine quando opus est rebus, quo quæque creatæ
aëris in teneras possint proferrier auras.
  Postremo quoniam incultis præstare videmus
culta loca et manibus melioris reddere fetus,
esse videlicet in terris primordia rerum
quæ nos fecundas vertentes vomere glebas
terraique solum subigentes cimus ad ortus;
quod si nulla forent, nostro sine quæque labore
sponte sua multo fieri meliora videres.
  Huc accedit uti quicque in sua corpora rursum
dissoluat natura neque ad nihilum interemat res.
nam siquid mortale e cunctis partibus esset,
ex oculis res quæque repente erepta periret;
nulla vi foret usus enim, quæ partibus eius
discidium parere et nexus exsolvere posset.
quod nunc, æterno quia constant semine quæque,
donec vis obiit, quæ res diverberet ictu
aut intus penetret per inania dissoluatque,
nullius exitium patitur natura videri.
  Præterea quæ cumque vetustate amovet ætas,
si penitus peremit consumens materiem omnem,
unde animale genus generatim in lumina vitæ
redducit Venus, aut redductum dædala tellus
unde alit atque auget generatim pabula præbens?
unde mare ingenuei fontes externaque longe
flumina suppeditant? unde æther sidera pascit?
omnia enim debet, mortali corpore quæ sunt,
infinita ætas consumpse ante acta diesque.
quod si in eo spatio atque ante acta ætate fuere
e quibus hæc rerum consistit summa refecta,
inmortali sunt natura prædita certe.
haud igitur possunt ad nilum quæque reverti.
  Denique res omnis eadem vis causaque volgo
conficeret, nisi materies æterna teneret,
inter se nexus minus aut magis indupedita;
tactus enim leti satis esset causa profecto,
quippe ubi nulla forent æterno corpore, quorum
contextum vis deberet dissolvere quæque.
at nunc, inter se quia nexus principiorum
dissimiles constant æternaque materies est,
incolumi remanent res corpore, dum satis acris
vis obeat pro textura cujusque reperta.
haud igitur redit ad nihilum res ulla, sed omnes
discidio redeunt in corpora materiai.
postremo pereunt imbres, ubi eos pater æther
in gremium matris terrai præcipitavit;
at nitidæ surgunt fruges ramique virescunt
arboribus, crescunt ipsæ fetuque gravantur.
hinc alitur porro nostrum genus atque ferarum,
hinc lætas urbes pueris florere videmus
frondiferasque novis avibus canere undique silvas,
hinc fessæ pecudes pinguis per pabula læta
corpora deponunt et candens lacteus umor
uberibus manat distentis, hinc nova proles
artubus infirmis teneras lasciva per herbas
ludit lacte mero mentes perculsa novellas.
haud igitur penitus pereunt quæcumque videntur,
quando alit ex alio reficit natura nec ullam
rem gigni patitur nisi morte adiuta aliena.
  Nunc age, res quoniam docui non posse creari
de nihilo neque item genitas ad nil revocari,
ne qua forte tamen coeptes diffidere dictis,
quod nequeunt oculis rerum primordia cerni,
accipe præterea quæ corpora tute necessest
confiteare esse in rebus nec posse videri.
  Principio venti vis verberat incita corpus
ingentisque ruit navis et nubila differt,
inter dum rapido percurrens turbine campos
arboribus magnis sternit montisque supremos
silvifragis vexat flabris: ita perfurit acri
cum fremitu sævitque minaci murmure pontus.
sunt igitur venti ni mirum corpora cæca,
quæ mare, quæ terras, quæ denique nubila cæli
verrunt ac subito vexantia turbine raptant,
nec ratione fluunt alia stragemque propagant
et cum mollis aquæ fertur natura repente
flumine abundanti, quam largis imbribus auget
montibus ex altis magnus decursus aquai
fragmina coniciens silvarum arbustaque tota,
nec validi possunt pontes venientis aquai
vim subitam tolerare: ita magno turbidus imbri
molibus incurrit validis cum viribus amnis,
dat sonitu magno stragem volvitque sub undis
grandia saxa, ruit qua quidquid fluctibus obstat.
sic igitur debent venti quoque flamina ferri,
quæ vel uti validum cum flumen procubuere
quam libet in partem, trudunt res ante ruuntque
impetibus crebris, inter dum vertice torto
corripiunt rapidique rotanti turbine portant.
quare etiam atque etiam sunt venti corpora cæca,
quandoquidem factis et moribus æmula magnis
amnibus inveniuntur, aperto corpore qui sunt.
  Tum porro varios rerum sentimus odores
nec tamen ad naris venientis cernimus umquam
nec calidos æstus tuimur nec frigora quimus
usurpare oculis nec voces cernere suemus;
quæ tamen omnia corporea constare necessest
natura, quoniam sensus inpellere possunt;
tangere enim et tangi, nisi corpus, nulla potest res.
  Denique fluctifrago suspensæ in litore vestis
uvescunt, eædem dispansæ in sole serescunt.
at neque quo pacto persederit umor aquai
visum'st nec rursum quo pacto fugerit æstu.
in parvas igitur partis dispergitur umor,
quas oculi nulla possunt ratione videre.
quin etiam multis solis redeuntibus annis
anulus in digito subter tenuatur habendo,
stilicidi casus lapidem cavat, uncus aratri
ferreus occulte decrescit vomer in arvis,
strataque jam volgi pedibus detrita viarum
saxea conspicimus; tum portas propter æna
signa manus dextras ostendunt adtenuari
sæpe salutantum tactu præterque meantum.
hæc igitur minui, cum sint detrita, videmus.
sed quæ corpora decedant in tempore quoque,
invida præclusit speciem natura videndi.
  Postremo quæ cumque dies naturaque rebus
paulatim tribuit moderatim crescere cogens,
nulla potest oculorum acies contenta tueri,
nec porro quæ cumque ævo macieque senescunt,
nec, mare quæ impendent, vesco sale saxa peresa
quid quoque amittant in tempore cernere possis.
corporibus cæcis igitur natura gerit res.
  Nec tamen undique corporea stipata tenentur
omnia natura; namque est in rebus inane.
quod tibi cognosse in multis erit utile rebus
nec sinet errantem dubitare et quærere semper
de summa rerum et nostris diffidere dictis.
qua propter locus est intactus inane vacansque.
quod si non esset, nulla ratione moveri
res possent; namque officium quod corporis exstat,
officere atque obstare, id in omni tempore adesset
omnibus; haud igitur quicquam procedere posset,
principium quoniam cedendi nulla daret res.
at nunc per maria ac terras sublimaque cæli
multa modis multis varia ratione moveri
cernimus ante oculos, quæ, si non esset inane,
non tam sollicito motu privata carerent
quam genita omnino nulla ratione fuissent,
undique materies quoniam stipata quiesset.
  Præterea quamvis solidæ res esse putentur,
hinc tamen esse licet raro cum corpore cernas.
in saxis ac speluncis permanat aquarum
liquidus umor et uberibus flent omnia guttis.
dissipat in corpus sese cibus omne animantum;
crescunt arbusta et fetus in tempore fundunt,
quod cibus in totas usque ab radicibus imis
per truncos ac per ramos diffunditur omnis.
inter sæpta meant voces et clausa domorum
transvolitant, rigidum permanat frigus ad ossa.
quod nisi inania sint, qua possent corpora quæque
transire, haud ulla fieri ratione videres.
  Denique cur alias aliis præstare videmus
pondere res rebus nihilo maiore figura?
nam si tantundemst in lanæ glomere quantum
corporis in plumbo est, tantundem pendere par est,
corporis officium'st quoniam premere omnia deorsum,
contra autem natura manet sine pondere inanis.
ergo quod magnum'st æque leviusque videtur,
ni mirum plus esse sibi declarat inanis;
at contra gravius plus in se corporis esse
dedicat et multo vacui minus intus habere.
est igitur ni mirum id quod ratione sagaci
quærimus, admixtum rebus, quod inane vocamus.
  Illud in his rebus ne te deducere vero
possit, quod quidam fingunt, præcurrere cogor.
cedere squamigeris latices nitentibus aiunt
et liquidas aperire vias, quia post loca pisces
linquant, quo possint cedentes confluere undæ;
sic alias quoque res inter se posse moveri
et mutare locum, quamvis sint omnia plena.
scilicet id falsa totum ratione receptum'st.
nam quo squamigeri poterunt procedere tandem,
ni spatium dederint latices? concedere porro
quo poterunt undæ, cum pisces ire nequibunt?
aut igitur motu privandum'st corpora quæque
aut esse admixtum dicundum'st rebus inane,
unde initum primum capiat res quæque movendi.
  Postremo duo de concursu corpora lata
si cita dissiliant, nempe aër omne necessest,
inter corpora quod fiat, possidat inane.
is porro quamvis circum celerantibus auris
confluat, haud poterit tamen uno tempore totum
compleri spatium; nam primum quemque necessest
occupet ille locum, deinde omnia possideantur.
quod si forte aliquis, cum corpora dissiluere,
tum putat id fieri quia se condenseat aër,
errat; nam vacuum tum fit quod non fuit ante
et repletur item vacuum quod constitit ante,
nec tali ratione potest denserier aër
nec, si jam posset, sine inani posset, opinor,
ipse in se trahere et partis conducere in unum.
  Qua propter, quamvis causando multa moreris,
esse in rebus inane tamen fateare necessest.
multaque præterea tibi possum commemorando
argumenta fidem dictis conradere nostris.
verum animo satis hæc vestigia parva sagaci
sunt, per quæ possis cognoscere cetera tute.
namque canes ut montivagæ persæpe ferai
naribus inveniunt intectas fronde quietes,
cum semel institerunt vestigia certa viai,
sic alid ex alio per te tute ipse videre
talibus in rebus poteris cæcasque latebras
insinuare omnis et verum protrahere inde.
quod si pigraris paulumve recesseris ab re,
hoc tibi de plano possum promittere, Memmi:
usque adeo largos haustus e fontibus magnis
lingua meo suavis diti de pectore fundet,
ut verear ne tarda prius per membra senectus
serpat et in nobis vitai claustra resolvat,
quam tibi de quavis una re versibus omnis
argumentorum sit copia missa per auris.
  Sed nunc ut repetam coeptum pertexere dictis,
omnis ut est igitur per se natura duabus
constitit in rebus; nam corpora sunt et inane,
hæc in quo sita sunt et qua diversa moventur.
corpus enim per se communis dedicat esse
sensus; cui nisi prima fides fundata valebit,
haut erit occultis de rebus quo referentes
confirmare animi quicquam ratione queamus.
tum porro locus ac spatium, quod inane vocamus,
si nullum foret, haut usquam sita corpora possent
esse neque omnino quoquam diversa meare;
id quod jam supera tibi paulo ostendimus ante.
præterea nihil est quod possis dicere ab omni
corpore seiunctum secretumque esse ab inani,
quod quasi tertia sit numero natura reperta.
nam quod cumque erit, esse aliquid debebit id ipsum
augmine vel grandi vel parvo denique, dum sit;
cui si tactus erit quamvis levis exiguusque,
corporis augebit numerum summamque sequetur;
sin intactile erit, nulla de parte quod ullam
rem prohibere queat per se transire meantem,
scilicet hoc id erit, vacuum quod inane vocamus.
  Præterea per se quod cumque erit, aut faciet quid
aut aliis fungi debebit agentibus ipsum
aut erit ut possint in eo res esse gerique.
at facere et fungi sine corpore nulla potest res
nec præbere locum porro nisi inane vacansque.
ergo præter inane et corpora tertia per se
nulla potest rerum in numero natura relinqui,
nec quæ sub sensus cadat ullo tempore nostros
nec ratione animi quam quisquam possit apisci.
  Nam quæ cumque cluent, aut his coniuncta duabus
rebus ea invenies aut horum eventa videbis.
coniunctum est id quod nusquam sine permitiali
discidio potis est seiungi seque gregari,
pondus uti saxis, calor ignis, liquor aquai,
tactus corporibus cunctis, intactus inani.
servitium contra paupertas divitiæque,
libertas bellum concordia cetera quorum
adventu manet incolumis natura abituque,
hæc soliti sumus, ut par est, eventa vocare.
tempus item per se non est, sed rebus ab ipsis
consequitur sensus, transactum quid sit in ævo,
tum quæ res instet, quid porro deinde sequatur;
nec per se quemquam tempus sentire fatendum'st
semotum ab rerum motu placidaque quiete.
denique Tyndaridem raptam belloque subactas
Troiiugenas gentis cum dicunt esse, videndum'st
ne forte hæc per se cogant nos esse fateri,
quando ea sæcla hominum, quorum hæc eventa fuerunt,
inrevocabilis abstulerit jam præterita ætas;
namque aliud terris, aliud regionibus ipsis
eventum dici poterit quod cumque erit actum.
denique materies si rerum nulla fuisset
nec locus ac spatium, res in quo quæque geruntur,
numquam Tyndaridis forma conflatus amore
ignis Alexandri Phrygio sub pectore gliscens
clara accendisset sævi certamina belli
nec clam durateus Troiianis Pergama partu
inflammasset equos nocturno Graiiugenarum;
perspicere ut possis res gestas funditus omnis
non ita uti corpus per se constare neque esse
nec ratione cluere eadem qua constet inane,
sed magis ut merito possis eventa vocare
corporis atque loci, res in quo quæque gerantur.
  Corpora sunt porro partim primordia rerum,
partim concilio quæ constant principiorum.
sed quæ sunt rerum primordia, nulla potest vis
stinguere; nam solido vincunt ea corpore demum.
etsi difficile esse videtur credere quicquam
in rebus solido reperiri corpore posse.
transit enim fulmen cæli per sæpta domorum
clamor ut ac voces, ferrum candescit in igni
dissiliuntque fero ferventi saxa vapore;
cum labefactatus rigor auri solvitur æstu,
tum glacies æris flamma devicta liquescit;
permanat calor argentum penetraleque frigus,
quando utrumque manu retinentes pocula rite
sensimus infuso lympharum rore superne.
usque adeo in rebus solidi nihil esse videtur.
sed quia vera tamen ratio naturaque rerum
cogit, ades, paucis dum versibus expediamus
esse ea quæ solido atque æterno corpore constent,
semina quæ rerum primordiaque esse docemus,
unde omnis rerum nunc constet summa creata.
  Principio quoniam duplex natura duarum
dissimilis rerum longe constare repertast,
corporis atque loci, res in quo quæque geruntur,
esse utramque sibi per se puramque necessest.
nam qua cumque vacat spatium, quod inane vocamus,
corpus ea non est; qua porro cumque tenet se
corpus, ea vacuum nequaquam constat inane.
sunt igitur solida ac sine inani corpora prima.
  Præterea quoniam genitis in rebus inanest,
materiem circum solidam constare necessest;
nec res ulla potest vera ratione probari
corpore inane suo celare atque intus habere,
si non, quod cohibet, solidum constare relinquas.
id porro nihil esse potest nisi materiai
concilium, quod inane queat rerum cohibere.
materies igitur, solido quæ corpore constat,
esse æterna potest, cum cetera dissoluantur.
  Tum porro si nil esset quod inane vocaret,
omne foret solidum; nisi contra corpora certa
essent quæ loca complerent quæ cumque tenerent
omne quod est spatium, vacuum constaret inane.
alternis igitur ni mirum corpus inani
distinctum, quoniam nec plenum naviter extat
nec porro vacuum; sunt ergo corpora certa,
quæ spatium pleno possint distinguere inane.
hæc neque dissolui plagis extrinsecus icta
possunt nec porro penitus penetrata retexi
nec ratione queunt alia temptata labare;
id quod jam supra tibi paulo ostendimus ante.
nam neque conlidi sine inani posse videtur
quicquam nec frangi nec findi in bina secando
nec capere umorem neque item manabile frigus
nec penetralem ignem, quibus omnia conficiuntur.
et quo quæque magis cohibet res intus inane,
tam magis his rebus penitus temptata labascit.
ergo si solida ac sine inani corpora prima
sunt ita uti docui, sint hæc æterna necessest.
  Præterea nisi materies æterna fuisset,
antehac ad nihilum penitus res quæque redissent
de nihiloque renata forent quæ cumque videmus.
at quoniam supra docui nil posse creari
de nihilo neque quod genitum'st ad nil revocari,
esse inmortali primordia corpore debent,
dissolui quo quæque supremo tempore possint,
materies ut subpeditet rebus reparandis.
sunt igitur solida primordia simplicitate
nec ratione queunt alia servata per ævom
ex infinito jam tempore res reparare.
denique si nullam finem natura parasset
frangendis rebus, jam corpora materiai
usque redacta forent ævo frangente priore,
ut nihil ex illis a certo tempore posset
conceptum summum ætatis pervadere finem.
nam quidvis citius dissolvi posse videmus
quam rursus refici; qua propter longa diei
infinita ætas ante acti temporis omnis
quod fregisset adhuc disturbans dissoluensque,
numquam relicuo reparari tempore posset.
at nunc ni mirum frangendi reddita finis
certa manet, quoniam refici rem quamque videmus
et finita simul generatim tempora rebus
stare, quibus possint ævi contingere florem.
  Huc accedit uti, solidissima materiai
corpora cum constant, possint tamen omnia reddi,
mollia quæ fiunt, aër aqua terra vapores,
quo pacto fiant et qua vi quæque gerantur,
admixtum quoniam semel est in rebus inane.
at contra si mollia sint primordia rerum,
unde queant validi silices ferrumque creari,
non poterit ratio reddi; nam funditus omnis
principio fundamenti natura carebit.
sunt igitur solida pollentia simplicitate,
quorum condenso magis omnia conciliatu
artari possunt validasque ostendere viris.
porro si nullast frangendis reddita finis
corporibus, tamen ex æterno tempore quæque
nunc etiam superare necessest corpora rebus,
quæ non dum clueant ullo temptata periclo.
at quoniam fragili natura prædita constant,
discrepat æternum tempus potuisse manere
innumerabilibus plagis vexata per ævom.
  Denique jam quoniam generatim reddita finis
crescendi rebus constat vitamque tenendi,
et quid quæque queant per foedera naturai,
quid porro nequeant, sancitum quando quidem extat,
nec commutatur quicquam, quin omnia constant
usque adeo, variæ volucres ut in ordine cunctæ
ostendant maculas generalis corpore inesse,
inmutabilis materiæ quoque corpus habere
debent ni mirum; nam si primordia rerum
commutari aliqua possent ratione revicta,
incertum quoque jam constet quid possit oriri,
quid nequeat, finita potestas denique cuique
qua nam sit ratione atque alte terminus hærens,
nec totiens possent generatim sæcla referre
naturam mores victum motusque parentum.
  Tum porro quoniam est extremum quodque cacumen
corporis illius, quod nostri cernere sensus
iam nequeunt, id ni mirum sine partibus extat
et minima constat natura nec fuit umquam
per se secretum neque post hac esse valebit,
alterius quoniamst ipsum pars primaque et una,
inde aliæ atque aliæ similes ex ordine partes
agmine condenso naturam corporis explent;
quæ quoniam per se nequeunt constare, necessest
hærere unde queant nulla ratione revelli.
sunt igitur solida primordia simplicitate,
quæ minimis stipata cohærent partibus arte.
non ex illorum conventu conciliata,
sed magis æterna pollentia simplicitate,
unde neque avelli quicquam neque deminui jam
concedit natura reservans semina rebus.
  Præterea nisi erit minimum, parvissima quæque
corpora constabunt ex partibus infinitis,
quippe ubi dimidiæ partis pars semper habebit
dimidiam partem nec res præfiniet ulla.
ergo rerum inter summam minimamque quod escit,
nil erit ut distet; nam quamvis funditus omnis
summa sit infinita, tamen, parvissima quæ sunt,
ex infinitis constabunt partibus æque.
quod quoniam ratio reclamat vera negatque
credere posse animum, victus fateare necessest
esse ea quæ nullis jam prædita partibus extent
et minima constent natura. quæ quoniam sunt,
illa quoque esse tibi solida atque æterna fatendum.
  Denique si minimas in partis cuncta resolvi
cogere consuesset rerum natura creatrix,
iam nihil ex illis eadem reparare valeret
propterea quia, quæ nullis sunt partibus aucta,
non possunt ea quæ debet genitalis habere
materies, varios conexus pondera plagas
concursus motus, per quas res quæque geruntur.
  Quapropter qui materiem rerum esse putarunt
ignem atque ex igni summam consistere solo,
magno opere a vera lapsi ratione videntur.
Heraclitus init quorum dux proelia primus,
clarus [ob] obscuram linguam magis inter inanis
quamde gravis inter Graios, qui vera requirunt;
omnia enim stolidi magis admirantur amantque,
inversis quæ sub verbis latitantia cernunt,
veraque constituunt quæ belle tangere possunt
auris et lepido quæ sunt fucata sonore.
  Nam cur tam variæ res possent esse, requiro,
ex uno si sunt igni puroque creatæ?
nil prodesset enim calidum denserier ignem
nec rare fieri, si partes ignis eandem
naturam quam totus habet super ignis haberent.
acrior ardor enim conductis partibus esset,
languidior porro disiectis [dis>que supatis.
amplius hoc fieri nihil est quod posse rearis
talibus in causis, ne dum variantia rerum
tanta queat densis rarisque ex ignibus esse.
  Id quoque: si faciant admixtum rebus inane,
denseri poterunt ignes rarique relinqui;
sed quia multa sibi cernunt contraria quæ sint
et fugitant in rebus inane relinquere purum,
ardua dum metuunt, amittunt vera viai
nec rursum cernunt exempto rebus inane
omnia denseri fierique ex omnibus unum
corpus, nil ab se quod possit mittere raptim,
æstifer ignis uti lumen jacit atque vaporem,
ut videas non e stipatis partibus esse.
  Quod si forte alia credunt ratione potesse
ignis in coetu stingui mutareque corpus,
scilicet ex nulla facere id si parte reparcent,
occidet ad nihilum ni mirum funditus ardor
omnis et [e] nihilo fient quæ cumque creantur;
nam quod cumque suis mutatum finibus exit,
continuo hoc mors est illius quod fuit ante.
proinde aliquid superare necesse est incolume ollis,
ne tibi res redeant ad nilum funditus omnes
de nihiloque renata vigescat copia rerum.
  Nunc igitur quoniam certissima corpora quædam
sunt, quæ conservant naturam semper eandem,
quorum abitu aut aditu mutatoque ordine mutant
naturam res et convertunt corpora sese,
scire licet non esse hæc ignea corpora rerum.
nil referret enim quædam decedere, abire
atque alia adtribui mutarique ordine quædam,
si tamen ardoris naturam cuncta tenerent;
ignis enim foret omnimodis quod cumque crearet.
verum, ut opinor, itast: sunt quædam corpora, quorum
concursus motus ordo positura figuræ
efficiunt ignis mutatoque ordine mutant
naturam neque sunt igni simulata neque ulli
præterea rei quæ corpora mittere possit
sensibus et nostros adiectu tangere tactus.
dicere porro ignem res omnis esse neque ullam
rem veram in numero rerum constare nisi ignem,
quod facit hic idem, perdelirum esse videtur.
nam contra sensus ab sensibus ipse repugnat
et labefactat eos, unde omnia credita pendent,
unde hic cognitus est ipsi quem nominat ignem;
credit enim sensus ignem cognoscere vere,
cetera non credit, quæ nilo clara minus sunt.
quod mihi cum vanum tum delirum esse videtur;
quo referemus enim? quid nobis certius ipsis
sensibus esse potest, qui vera ac falsa notemus?
  Prætertea quare quisquam magis omnia tollat
et velit ardoris naturam linquere solam,
quam neget esse ignis, [aliam] tamen esse relinquat?
æqua videtur enim dementia dicere utrumque.
  Quapropter qui materiem rerum esse putarunt
ignem atque ex igni summam consistere posse,
et qui principium gignundis aëra rebus
constituere aut umorem qui cumque putarunt
fingere res ipsum per se terramve creare
omnia et in rerum naturas vertier omnis,
magno opere a vero longe derrasse videntur.
adde etiam qui conduplicant primordia rerum
aëra jungentes igni terramque liquori,
et qui quattuor ex rebus posse omnia rentur
ex igni terra atque anima procrescere et imbri.
quorum Acragantinus cum primis Empedocles est,
insula quem triquetris terrarum gessit in oris,
quam fluitans circum magnis anfractibus æquor
Ionium glaucis aspargit virus ab undis
angustoque fretu rapidum mare dividit undis
æoliæ terrarum oras a finibus eius.
hic est vasta Charybdis et hic ætnæa minantur
murmura flammarum rursum se colligere iras,
faucibus eruptos iterum vis ut vomat ignis
ad cælumque ferat flammai fulgura rursum.
quæ cum magna modis multis miranda videtur
gentibus humanis regio visendaque fertur
rebus opima bonis, multa munita virum vi,
nil tamen hoc habuisse viro præclarius in se
nec sanctum magis et mirum carumque videtur.
carmina quin etiam divini pectoris eius
vociferantur et exponunt præclara reperta,
ut vix humana videatur stirpe creatus.
  Hic tamen et supra quos diximus inferiores
partibus egregie multis multoque minores,
quamquam multa bene ac divinitus invenientes
ex adyto tam quam cordis responsa dedere
sanctius et multo certa ratione magis quam
Pythia quæ tripodi a Phoebi lauroque profatur,
principiis tamen in rerum fecere ruinas
et graviter magni magno cecidere ibi casu.
Primum quod motus exempto rebus inani
constituunt et res mollis rarasque relinquunt
aëra solem ignem terras animalia frugis
nec tamen admiscent in eorum corpus inane;
deinde quod omnino finem non esse secandis
corporibus facient neque pausam stare fragori
nec prorsum in rebus minimum consistere qui[cquam],
cum videamus id extremum cujusque cacumen
esse quod ad sensus nostros minimum esse videtur,
conicere ut possis ex hoc, quæ cernere non quis
extremum quod habent, minimum consistere [in illis].
  Huc accedit item, quoniam primordia rerum
mollia constituunt, quæ nos nativa videmus
esse et mortali cum corpore, funditus ut qui
debeat ad nihilum jam rerum summa reverti
de nihiloque renata vigescere copia rerum;
quorum utrumque quid a vero jam distet habebis.
  Deinde inimica modis multis sunt atque veneno
ipsa sibi inter se; quare aut congressa peribunt
aut ita diffugient, ut tempestate coacta
fulmina diffugere atque imbris ventosque videmus.
  Denique quattuor ex rebus si cuncta creantur
atque in eas rursum res omnia dissoluuntur,
qui magis illa queunt rerum primordia dici
quam contra res illorum retroque putari?
alternis gignuntur enim mutantque colorem
et totam inter se naturam tempore ab omni.
[fulmina diffugere atque imbris ventosque videmus.]
sin ita forte putas ignis terræque coire
corpus et aërias auras roremque liquoris,
nil in concilio naturam ut mutet eorum,
nulla tibi ex illis poterit res esse creata,
non animans, non exanimo cum corpore, ut arbos;
quippe suam quicque in coetu variantis acervi
naturam ostendet mixtusque videbitur aër
cum terra simul et quodam cum rore manere.
at primordia gignundis in rebus oportet
naturam clandestinam cæcamque adhibere,
emineat ne quid, quod contra pugnet et obstet
quo minus esse queat proprie quodcumque creatur.
  Quin etiam repetunt a cælo atque ignibus eius
et primum faciunt ignem se vertere in auras
aëris, hinc imbrem gigni terramque creari
ex imbri retroque a terra cuncta reverti,
umorem primum, post aëra, deinde calorem,
nec cessare hæc inter se mutare, meare
a cælo ad terram, de terra ad sidera mundi.
quod facere haud ullo debent primordia pacto.
immutabile enim quiddam superare necessest,
ne res ad nihilum redigantur funditus omnes;
nam quod cumque suis mutatum finibus exit,
continuo hoc mors est illius quod fuit ante.
quapropter quoniam quæ paulo diximus ante
in commutatum veniunt, constare necessest
ex aliis ea, quæ nequeant convertier usquam,
ne tibi res redeant ad nilum funditus omnis;
quin potius tali natura prædita quædam
corpora constituas, ignem si forte crearint,
posse eadem demptis paucis paucisque tributis,
ordine mutato et motu, facere aëris auras,
sic alias aliis rebus mutarier omnis?
  "At manifesta palam res indicat" inquis "in auras
aëris e terra res omnis crescere alique;
et nisi tempestas indulget tempore fausto
imbribus, ut tabe nimborum arbusta vacillent,
solque sua pro parte fovet tribuitque calorem,
crescere non possint fruges arbusta animantis."
Scilicet et nisi nos cibus aridus et tener umor
adjuvet, amisso jam corpore vita quoque omnis
omnibus e nervis atque ossibus exsoluatur;
adiutamur enim dubio procul atque alimur nos
certis ab rebus, certis aliæ atque aliæ res.
ni mirum quia multa modis communia multis
multarum rerum in rebus primordia mixta
sunt, ideo variis variæ res rebus aluntur.
atque eadem magni refert primordia sæpe
cum quibus et quali positura contineantur
et quos inter se dent motus accipiantque;
namque eadem cælum mare terras flumina solem
constituunt, eadem fruges arbusta animantis,
verum aliis alioque modo commixta moventur.
quin etiam passim nostris in versibus ipsis
multa elementa vides multis communia verbis,
cum tamen inter se versus ac verba necessest
confiteare et re et sonitu distare sonanti.
tantum elementa queunt permutato ordine solo;
at rerum quæ sunt primordia, plura adhibere
possunt unde queant variæ res quæque creari.
  Nunc et Anaxagoræ scrutemur homoeomerian
quam Grai memorant nec nostra dicere lingua
concedit nobis patrii sermonis egestas,
sed tamen ipsam rem facilest exponere verbis.
principio, rerum quam dicit homoeomerian,
ossa videlicet e pauxillis atque minutis
ossibus hic et de pauxillis atque minutis
visceribus viscus gigni sanguenque creari
sanguinis inter se multis coeuntibus guttis
ex aurique putat micis consistere posse
aurum et de terris terram concrescere parvis,
ignibus ex ignis, umorem umoribus esse,
cetera consimili fingit ratione putatque.
nec tamen esse ulla de parte in rebus inane
concedit neque corporibus finem esse secandis.
quare in utraque mihi pariter ratione videtur
errare atque illi, supra quos diximus ante.
  Adde quod inbecilla nimis primordia fingit;
si primordia sunt, simili quæ prædita constant
natura atque ipsæ res sunt æqueque laborant
et pereunt, neque ab exitio res ulla refrenat.
nam quid in oppressu valido durabit eorum,
ut mortem effugiat, leti sub dentibus ipsis?
ignis an umor an aura? quid horum? sanguen an ossa?
nil ut opinor, ubi ex æquo res funditus omnis
tam mortalis erit quam quæ manifesta videmus
ex oculis nostris aliqua vi victa perire.
at neque reccidere ad nihilum res posse neque autem
crescere de nihilo testor res ante probatas.
  Prætertea quoniam cibus auget corpus alitque,
scire licet nobis venas et sanguen et ossa
* * *
sive cibos omnis commixto corpore dicent
esse et habere in se nervorum corpora parva
ossaque et omnino venas partisque cruoris,
fiet uti cibus omnis et aridus et liquor ipse
ex alienigenis rebus constare putetur,
ossibus et nervis sanieque et sanguine mixto.
  Prætertea quæ cumque e terra corpora crescunt,
si sunt in terris, terram constare necessest
ex alienigenis, quæ terris exoriuntur.
transfer item, totidem verbis utare licebit:
in lignis si flamma latet fumusque cinisque,
ex alienigenis consistant ligna necessest,
[prætertea tellus quæ corpora cumque alit auget]
ex alienigenis, quæ lignis [ex]oriuntur.
  Linquitur hic quædam latitandi copia tenvis,
id quod Anaxagoras sibi sumit, ut omnibus omnis
res putet inmixtas rebus latitare, sed illud
apparere unum, cujus sint plurima mixta
et magis in promptu primaque in fronte locata.
quod tamen a vera longe ratione repulsum'st;
conveniebat enim fruges quoque sæpe, minaci
robore cum in saxi franguntur, mittere signum
sanguinis aut aliquid, nostro quæ corpore aluntur.
cum lapidi in lapidem terimus, manare cruorem
consimili ratione herbis quoque sæpe decebat,
et latices dulcis guttas similique sapore
mittere, lanigeræ quali sunt ubere lactis,
scilicet et glebis terrarum sæpe friatis
herbarum genera et fruges frondesque videri
dispertita inter terram latitare minute,
postremo in lignis cinerem fumumque videri,
cum præfracta forent, ignisque latere minutos.
quorum nil fieri quoniam manifesta docet res,
scire licet non esse in rebus res ita mixtas,
verum semina multimodis inmixta latere
multarum rerum in rebus communia debent.
  "At sæpe in magnis fit montibus" inquis "ut altis
arboribus vicina cacumina summa terantur
inter se validis facere id cogentibus austris,
donec flammai fulserunt flore coorto."
scilicet et non est lignis tamen insitus ignis,
verum semina sunt ardoris multa, terendo
quæ cum confluxere, creant incendia silvis.
quod si facta foret silvis abscondita flamma,
non possent ullum tempus celarier ignes,
conficerent volgo silvas, arbusta cremarent.
iamne vides igitur, paulo quod diximus ante,
permagni referre eadem primordia sæpe
cum quibus et quali positura contineantur
et quos inter se dent motus accipiantque,
atque eadem paulo inter se mutata creare
ignes et lignum? quo pacto verba quoque ipsa
inter se paulo mutatis sunt elementis,
cum ligna atque ignes distincta voce notemus.
  Denique jam quæ cumque in rebus cernis apertis
si fieri non posse putas, quin materiai
corpora consimili natura prædita fingas,
hac ratione tibi pereunt primordia rerum:
fiet uti risu tremulo concussa cachinnent
et lacrimis salsis umectent ora genasque.
  Nunc age, quod super est, cognosce et clarius audi.
nec me animi fallit quam sint obscura; sed acri
percussit thyrso laudis spes magna meum cor
et simul incussit suavem mi in pectus amorem
Musarum, quo nunc instinctus mente vigenti
avia Pieridum peragro loca nullius ante
trita solo. Juvat integros accedere fontis
atque haurire juvatque novos decerpere flores
insignemque meo capiti petere inde coronam,
unde prius nulli velarint tempora Musæ;
primum quod magnis doceo de rebus et artis
religionum animum nodis exsolvere pergo,
deinde quod obscura de re tam lucida pango
carmina musæo contingens cuncta lepore.
id quoque enim non ab nulla ratione videtur;
sed vel uti pueris absinthia tætra medentes
cum dare conantur, prius oras pocula circum
contingunt mellis dulci flavoque liquore,
ut puerorum ætas inprovida ludificetur
labrorum tenus, interea perpotet amarum
absinthi laticem deceptaque non capiatur,
sed potius tali facto recreata valescat,
sic ego nunc, quoniam hæc ratio plerumque videtur
tristior esse quibus non est tractata, retroque
volgus abhorret ab hac, volui tibi suaviloquenti
carmine Pierio rationem exponere nostram
et quasi musæo dulci contingere melle,
si tibi forte animum tali ratione tenere
versibus in nostris possem, dum perspicis omnem
naturam rerum, qua constet compta figura.
  Sed quoniam docui solidissima materiai
corpora perpetuo volitare invicta per ævom,
nunc age, summai quædam sit finis eorum
nec[ne] sit, evolvamus; item quod inane repertum'st
seu locus ac spatium, res in quo quæque gerantur,
pervideamus utrum finitum funditus omne
constet an immensum pateat vasteque profundum.
  Omne quod est igitur nulla regione viarum
finitum'st; namque extremum debebat habere.
extremum porro nullius posse videtur
esse, nisi ultra sit quod finiat, ut videatur
quo non longius hæc sensus natura sequatur.
nunc extra summam quoniam nihil esse fatendum,
non habet extremum, caret ergo fine modoque.
nec refert quibus adsistas regionibus eius;
usque adeo, quem quisque locum possedit, in omnis
tantundem partis infinitum omne relinquit.
Prætertea si jam finitum constituatur
omne quod est spatium, si quis procurrat ad oras
ultimus extremas jaciatque volatile telum,
id validis utrum contortum viribus ire
quo fuerit missum mavis longeque volare,
an prohibere aliquid censes obstareque posse?
alterutrum fatearis enim sumasque necessest.
quorum utrumque tibi effugium præcludit et omne
cogit ut exempta concedas fine patere.
nam sive est aliquid quod probeat efficiatque
quo minus quo missum est veniat finique locet se,
sive foras fertur, non est a fine profectum.
hoc pacto sequar atque, oras ubi cumque locaris
extremas, quæram: quid telo denique fiet?
fiet uti nusquam possit consistere finis
effugiumque fugæ prolatet copia semper.
  Prætertea spatium summai totius omne
undique si inclusum certis consisteret oris
finitumque foret, jam copia materiai
undique ponderibus solidis confluxet ad imum
nec res ulla geri sub cæli tegmine posset
nec foret omnino cælum neque lumina solis,
quippe ubi materies omnis cumulata jaceret
ex infinito jam tempore subsidendo.
at nunc ni mirum requies data principiorum
corporibus nullast, quia nil est funditus imum,
quo quasi confluere et sedes ubi ponere possint.
semper in adsiduo motu res quæque geruntur
partibus [in] cunctis, infernaque suppeditantur
ex infinito cita corpora materiai.
  Postremo ante oculos res rem finire videtur;
aër dissæpit collis atque aëra montes,
terra mare et contra mare terras terminat omnis;
omne quidem vero nihil est quod finiat extra.
est igitur natura loci spatiumque profundi,
quod neque clara suo percurrere fulmina cursu
perpetuo possint ævi labentia tractu
nec prorsum facere ut restet minus ire meando;
usque adeo passim patet ingens copia rebus
finibus exemptis in cunctas undique partis.
  Ipsa modum porro sibi rerum summa parare
ne possit, natura tenet, quæ corpus inane
et quod inane autem est finiri corpore cogit,
ut sic alternis infinita omnia reddat,
aut etiam alterutrum, nisi terminet alterum eorum,
simplice natura pateat tamen inmoderatum,
nec mare nec tellus neque cæli lucida templa
nec mortale genus nec divum corpora sancta
exiguum possent horai sistere tempus;
nam dispulsa suo de coetu materiai
copia ferretur magnum per inane soluta,
sive adeo potius numquam concreta creasset
ullam rem, quoniam cogi disiecta nequisset.
nam certe neque consilio primordia rerum
ordine se suo quæque sagaci mente locarunt
nec quos quæque [darent motus pepigere profecto]
sed quia multa modis multis mutata per omne
ex infinito vexantur percita plagis,
omne genus motus et coetus experiundo
tandem deveniunt in talis disposituras,
qualibus hæc rerum consistit summa creata,
et multos etiam magnos servata per annos
ut semel in motus coniectast convenientis,
efficit ut largis avidum mare fluminis undis
integrent amnes et solis terra vapore
fota novet fetus summissaque gens animantum
floreat et vivant labentis ætheris ignes.
quod nullo facerent pacto, nisi materiai
ex infinito suboriri copia posset,
unde amissa solent reparare in tempore quæque.
nam vel uti privata cibo natura animantum
diffluit amittens corpus, sic omnia debent
dissolui simul ac defecit suppeditare
materies aliqua ratione aversa viai.
nec plagæ possunt extrinsecus undique summam
conservare omnem, quæ cumque est conciliata.
cudere enim crebro possunt partemque morari,
dum veniant aliæ ac suppleri summa queatur;
inter dum resilire tamen coguntur et una
principiis rerum spatium tempusque fugai
largiri, ut possint a coetu libera ferri.
quare etiam atque etiam suboriri multa necessest,
et tamen ut plagæ quoque possint suppetere ipsæ,
infinita opus est vis undique materiai.
  Illud in his rebus longe fuge credere, Memmi,
in medium summæ quod dicunt omnia niti
atque ideo mundi naturam stare sine ullis
ictibus externis neque quoquam posse resolvi
summa atque ima, quod in medium sint omnia nixa,
ipsum si quicquam posse in se sistere credis,
et quæ pondera sunt sub terris omnia sursum
nitier in terraque retro requiescere posta,
ut per aquas quæ nunc rerum simulacra videmus;
et simili ratione animalia suppa vagari
contendunt neque posse e terris in loca cæli
reccidere inferiora magis quam corpora nostra
sponte sua possint in cæli templa volare;
illi cum videant solem, nos sidera noctis
cernere et alternis nobiscum tempora cæli
dividere et noctes parilis agitare diebus.
Sed vanus stolidis hæc * * *
amplexi quod habent perv * * *
nam medium nihil esse potest * * *
infinita; neque omnino, si jam [medium sit>,
possit ibi quicquam consistere * * *
quam quavis alia longe ratione * * *
omnis enim locus ac spatium, quod in,
per medium, per non medium, concedere [debet]
æque ponderibus, motus qua cumque feruntur.
Nec quisquam locus est, quo corpora cum venerunt,
ponderis amissa vi possint stare [in] inani;
nec quod inane autem est ulli subsistere debet,
quin, sua quod natura petit, concedere pergat.
Haud igitur possunt tali ratione teneri
res in concilium medii cuppedine victæ.
  Prætertea quoniam non omnia corpora fingunt
in medium niti, sed terrarum atque liquoris
umorem ponti magnasque e montibus undas,
et quasi terreno quæ corpore contineantur,
at contra tenuis exponunt aëris auras
et calidos simul a medio differrier ignis,
atque ideo totum circum tremere æthera signis
et solis flammam per cæli cærula pasci,
quod calor a medio fugiens se ibi conligat omnis,
nec prorsum arboribus summos frondescere ramos
posse, nisi a terris paulatim cuique cibatum
* * *
ne volucri ritu flammarum moenia mundi
diffugiant subito magnum per inane soluta
et ne cetera consimili ratione sequantur
neve ruant cæli tonitralia templa superne
terraque se pedibus raptim subducat et omnis
inter permixtas rerum cælique ruinas
corpora solventes abeat per inane profundum,
temporis ut puncto nihil extet reliquiarum
desertum præter spatium et primordia cæca.
Nam qua cumque prius de parti corpora desse
constitues, hæc rebus erit pars janua leti,
hac se turba foras dabit omnis materiai.
  Hæc sic pernosces parva perductus opella;
namque alid ex alio clarescet nec tibi cæca
nox iter eripiet, quin ultima naturai
pervideas: ita res accendent lumina rebus.

  

Liber Secundus

  Suave, mari magno turbantibus æquora ventis
e terra magnum alterius spectare laborem;
non quia vexari quemquamst jucunda voluptas,
sed quibus ipse malis careas quia cernere suavest.
Suave etiam belli certamina magna tueri
per campos instructa tua sine parte pericli;
sed nihil dulcius est, bene quam munita tenere
edita doctrina sapientum templa serena,
despicere unde queas alios passimque videre
errare atque viam palantis quærere vitæ,
certare ingenio, contendere nobilitate,
noctes atque dies niti præstante labore
ad summas emergere opes rerumque potiri.
O miseras hominum mentes, o pectora cæca!
qualibus in tenebris vitæ quantisque periclis
degitur hoc ævi quod cumquest! nonne videre
nihil aliud sibi naturam latrare, nisi ut qui
corpore seiunctus dolor absit, mente fruatur
iucundo sensu cura semota metuque?
ergo corpoream ad naturam pauca videmus
esse opus omnino: quæ demant cumque dolorem,
delicias quoque uti multas substernere possint
gratius inter dum, neque natura ipsa requirit,
si non aurea sunt juvenum simulacra per ædes
lampadas igniferas manibus retinentia dextris,
lumina nocturnis epulis ut suppeditentur,
nec domus argento fulget auroque renidet
nec citharæ reboant laqueata aurataque templa,
cum tamen inter se prostrati in gramine molli
propter aquæ rivum sub ramis arboris altæ
non magnis opibus jucunde corpora curant,
præsertim cum tempestas adridet et anni
tempora conspergunt viridantis floribus herbas.
Nec calidæ citius decedunt corpore febres,
textilibus si in picturis ostroque rubenti
iacteris, quam si in plebeia veste cubandum est.
Quapropter quoniam nihil nostro in corpore gazæ
proficiunt neque nobilitas nec gloria regni,
quod super est, animo quoque nil prodesse putandum;
si non forte tuas legiones per loca campi
fervere cum videas belli simulacra cientis,
subsidiis magnis et opum vi constabilitas,
ornatas armis stlattas pariterque animatas,
his tibi tum rebus timefactæ religiones
effugiunt animo pavidæ mortisque timores
tum vacuum pectus lincunt curaque solutum.
Quod si ridicula hæc ludibriaque esse videmus,
re veraque metus hominum curæque sequaces
nec metuunt sonitus armorum nec fera tela
audacterque inter reges rerumque potentis
versantur neque fulgorem reverentur ab auro
nec clarum vestis splendorem purpureai,
quid dubitas quin omnis sit hæc rationis potestas,
omnis cum in tenebris præsertim vita laboret?
nam vel uti pueri trepidant atque omnia cæcis
in tenebris metuunt, sic nos in luce timemus
inter dum, nihilo quæ sunt metuenda magis quam
quæ pueri in tenebris pavitant finguntque futura.
Hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest
non radii solis neque lucida tela diei
discutiant, sed naturæ species ratioque.
  Nunc age, quo motu genitalia materiai
corpora res varias gignant genitasque resolvant
et qua vi facere id cogantur quæque sit ollis
reddita mobilitas magnum per inane meandi,
expediam: tu te dictis præbere memento.
Nam certe non inter se stipata cohæret
materies, quoniam minui rem quamque videmus
et quasi longinquo fluere omnia cernimus ævo
ex oculisque vetustatem subducere nostris,
cum tamen incolumis videatur summa manere
propterea quia, quæ decedunt corpora cuique,
unde abeunt minuunt, quo venere augmine donant.
Illa senescere, at hæc contra florescere cogunt,
nec remorantur ibi. Sic rerum summa novatur
semper, et inter se mortales mutua vivunt.
Augescunt aliæ gentes, aliæ minuuntur,
inque brevi spatio mutantur sæcla animantum
et quasi cursores vitai lampada tradunt.
  Si cessare putas rerum primordia posse
cessandoque novos rerum progignere motus,
avius a vera longe ratione vagaris.
Nam quoniam per inane vagantur, cuncta necessest
aut gravitate sua ferri primordia rerum
aut ictu forte alterius. Nam [cum] cita sæpe
obvia conflixere, fit ut diversa repente
dissiliant; neque enim mirum, durissima quæ sint
ponderibus solidis neque quicquam a tergibus obstet.
Et quo jactari magis omnia materiai
corpora pervideas, reminiscere totius imum
nil esse in summa, neque habere ubi corpora prima
consistant, quoniam spatium sine fine modoquest
inmensumque patere in cunctas undique partis
pluribus ostendi et certa ratione probatum'st.
Quod quoniam constat, ni mirum nulla quies est
reddita corporibus primis per inane profundum,
sed magis adsiduo varioque exercita motu
partim intervallis magnis confulta resultant,
pars etiam brevibus spatiis vexantur ab ictu.
Et quæ cumque magis condenso conciliatu
exiguis intervallis convecta resultant,
indupedita suis perplexis ipsa figuris,
hæc validas saxi radices et fera ferri
corpora constituunt et cetera [de] genere horum.
Paucula quæ porro magnum per inane vagantur,
cetera dissiliunt longe longeque recursant
in magnis intervallis; hæc aëra rarum
sufficiunt nobis et splendida lumina solis.
Multaque prætertea magnum per inane vagantur,
conciliis rerum quæ sunt reiecta nec usquam
consociare etiam motus potuere recepta.
  Cujus, uti memoro, rei simulacrum et imago
ante oculos semper nobis versatur et instat.
Contemplator enim, cum solis lumina cumque
inserti fundunt radii per opaca domorum:
multa minuta modis multis per inane videbis
corpora misceri radiorum lumine in ipso
et vel ut æterno certamine proelia pugnas
edere turmatim certantia nec dare pausam,
conciliis et discidiis exercita crebris;
conicere ut possis ex hoc, primordia rerum
quale sit in magno jactari semper inani.
Dum taxat, rerum magnarum parva potest res
exemplare dare et vestigia notitiai.
  Hoc etiam magis hæc animum te advertere par est
corpora quæ in solis radiis turbare videntur,
quod tales turbæ motus quoque materiai
significant clandestinos cæcosque subesse.
multa videbis enim plagis ibi percita cæcis
commutare viam retroque repulsa reverti
nunc huc nunc illuc in cunctas undique partis.
scilicet hic a principiis est omnibus error.
prima moventur enim per se primordia rerum,
inde ea quæ parvo sunt corpora conciliatu
et quasi proxima sunt ad viris principiorum,
ictibus illorum cæcis inpulsa cientur,
ipsaque porro paulo maiora lacessunt.
sic a principiis ascendit motus et exit
paulatim nostros ad sensus, ut moveantur
illa quoque, in solis quæ lumine cernere quimus
nec quibus id faciant plagis apparet aperte.
  Nunc quæ mobilitas sit reddita materiai
corporibus, paucis licet hinc cognoscere, Memmi.
primum aurora novo cum spargit lumine terras
et variæ volucres nemora avia pervolitantes
aëra per tenerum liquidis loca vocibus opplent,
quam subito soleat sol ortus tempore tali
convestire sua perfundens omnia luce,
omnibus in promptu manifestumque esse videmus.
at vapor is, quem sol mittit, lumenque serenum
non per inane meat vacuum; quo tardius ire
cogitur, aërias quasi dum diverberat undas;
nec singillatim corpuscula quæque vaporis
sed complexa meant inter se conque globata;
qua propter simul inter se retrahuntur et extra
officiuntur, uti cogantur tardius ire.
at quæ sunt solida primordia simplicitate,
cum per inane meant vacuum nec res remoratur
ulla foris atque ipsa suis e partibus unum,
unum, in quem coepere, locum conixa feruntur,
debent ni mirum præcellere mobilitate
et multo citius ferri quam lumina solis
multiplexque loci spatium transcurrere eodem
tempore quo solis pervolgant fulgura cælum.
* * *
nec persectari primordia singula quæque,
ut videant qua quicque geratur cum ratione.
  At quidam contra hæc, ignari materiai,
naturam non posse deum sine numine reddunt
tanto opere humanis rationibus atmoderate
tempora mutare annorum frugesque creare
et jam cetera, mortalis quæ suadet adire
ipsaque deducit dux vitæ dia voluptas
et res per Veneris blanditur sæcla propagent,
ne genus occidat humanum. quorum omnia causa
constituisse deos cum fingunt, omnibus rebus
magno opere a vera lapsi ratione videntur.
nam quamvis rerum ignorem primordia quæ sint,
hoc tamen ex ipsis cæli rationibus ausim
confirmare aliisque ex rebus reddere multis,
nequaquam nobis divinitus esse creatam
naturam mundi: tanta stat prædita culpa.
quæ tibi posterius, Memmi, faciemus aperta;
nunc id quod super est de motibus expediemus.
  Nunc locus est, ut opinor, in his illud quoque rebus
confirmare tibi, nullam rem posse sua vi
corpoream sursum ferri sursumque meare.
ne tibi dent in eo flammarum corpora frudem;
sursus enim versus gignuntur et augmina sumunt
et sursum nitidæ fruges arbustaque crescunt,
pondera, quantum in se est, cum deorsum cuncta ferantur.
nec cum subsiliunt ignes ad tecta domorum
et celeri flamma degustant tigna trabesque,
sponte sua facere id sine vi subiecta putandum est.
quod genus e nostro com missus corpore sanguis
emicat exultans alte spargitque cruorem.
nonne vides etiam quanta vi tigna trabesque
respuat umor aquæ? nam quo magis ursimus altum
derecta et magna vi multi pressimus ægre,
tam cupide sursum removet magis atque remittit,
plus ut parte foras emergant exiliantque.
nec tamen hæc, quantum est in se, dubitamus, opinor,
quin vacuum per inane deorsum cuncta ferantur.
sic igitur debent flammæ quoque posse per auras
aëris expressæ sursum succedere, quamquam
pondera, quantum in est, deorsum ducere pugnent.
nocturnasque faces cæli sublime volantis
nonne vides longos flammarum ducere tractus
in quas cumque dedit partis natura meatum?
non cadere in terras stellas et sidera cernis?
sol etiam de vertice dissipat omnis
ardorem in partis et lumine conserit arva;
in terras igitur quoque solis vergitur ardor.
transversosque volare per imbris fulmina cernis,
nunc hinc nunc illinc abrupti nubibus ignes
concursant; cadit in terras vis flammea volgo.
  Illud in his quoque te rebus cognoscere avemus,
corpora cum deorsum rectum per inane feruntur
ponderibus propriis, incerto tempore ferme
incertisque locis spatio depellere paulum,
tantum quod momen mutatum dicere possis.
quod nisi declinare solerent, omnia deorsum
imbris uti guttæ caderent per inane profundum
nec foret offensus natus nec plaga creata
principiis; ita nihil umquam natura creasset.
  Quod si forte aliquis credit graviora potesse
corpora, quo citius rectum per inane feruntur,
incidere ex supero levioribus atque ita plagas
gignere, quæ possint genitalis reddere motus,
avius a vera longe ratione recedit.
nam per aquas quæ cumque cadunt atque aëra rarum,
hæc pro ponderibus casus celerare necessest
propterea quia corpus aquæ naturaque tenvis
aëris haud possunt æque rem quamque morari,
sed citius cedunt gravioribus exsuperata;
at contra nulli de nulla parte neque ullo
tempore inane potest vacuum subsistere rei,
quin, sua quod natura petit, concedere pergat;
omnia qua propter debent per inane quietum
æque ponderibus non æquis concita ferri.
haud igitur poterunt levioribus incidere umquam
ex supero graviora neque ictus gignere per se,
qui varient motus, per quos natura gerat res.
quare etiam atque etiam paulum inclinare necessest
corpora; nec plus quam minimum, ne fingere motus
obliquos videamur et id res vera refutet.
namque hoc in promptu manifestumque esse videmus,
pondera, quantum in est, non posse obliqua meare,
ex supero cum præcipitant, quod cernere possis;
sed nihil omnino regione viai
declinare quis est qui possit cernere sese?
  Denique si semper motu conectitur omnis
et vetere exoritur novus ordine certo
nec declinando faciunt primordia motus
principium quoddam, quod fati foedera rumpat,
ex infinito ne causam causa sequatur,
libera per terras unde hæc animantibus exstat,
unde est hæc, inquam, fatis avolsa voluntas,
per quam progredimur quo ducit quemque voluptas,
declinamus item motus nec tempore certo
nec regione loci certa, sed ubi ipsa tulit mens?
nam dubio procul his rebus sua cuique voluntas
principium dat et hinc motus per membra rigantur.
nonne vides etiam patefactis tempore puncto
carceribus non posse tamen prorumpere equorum
vim cupidam tam de subito quam mens avet ipsa?
omnis enim totum per corpus materiai
copia conciri debet, concita per artus
omnis ut studium mentis conixa sequatur;
ut videas initum motus a corde creari
ex animique voluntate id procedere primum,
inde dari porro per totum corpus et artus.
nec similest ut cum inpulsi procedimus ictu
viribus alterius magnis magnoque coactu;
nam tum materiem totius corporis omnem
perspicuum'st nobis invitis ire rapique,
donec eam refrenavit per membra voluntas.
iamne vides igitur, quamquam vis extera multos
pellat et invitos cogat procedere sæpe
præcipitesque rapi, tamen esse in pectore nostro
quiddam quod contra pugnare obstareque possit?
cujus ad arbitrium quoque copia materiai
cogitur inter dum flecti per membra per artus
et proiecta refrenatur retroque residit.
quare in seminibus quoque idem fateare necessest,
esse aliam præter plagas et pondera causam
motibus, unde hæc est nobis innata potestas,
de nihilo quoniam fieri nihil posse videmus.
pondus enim prohibet ne plagis omnia fiant
externa quasi vi; sed ne res ipsa necessum
intestinum habeat cunctis in rebus agendis
et devicta quasi cogatur ferre patique,
id facit exiguum clinamen principiorum
nec regione loci certa nec tempore certo.
  Nec stipata magis fuit umquam materiai
copia nec porro maioribus intervallis;
nam neque adaugescit quicquam neque deperit inde.
qua propter quo nunc in motu principiorum
corpora sunt, in eodem ante acta ætate fuere
et post hæc semper simili ratione ferentur,
et quæ consuerint gigni gignentur eadem
condicione et erunt et crescent vique valebunt,
quantum cuique datum est per foedera naturai.
nec rerum summam commutare ulla potest vis;
nam neque quo possit genus ullum materiai
effugere ex omni quicquam est , neque in omne
unde coorta queat nova vis inrumpere et omnem
naturam rerum mutare et vertere motus.
  Illud in his rebus non est mirabile, quare,
omnia cum rerum primordia sint in motu,
summa tamen summa videatur stare quiete,
præter quam siquid proprio dat corpore motus.
omnis enim longe nostris ab sensibus infra
primorum natura jacet; qua propter, ubi ipsa
cernere jam nequeas, motus quoque surpere debent;
præsertim cum, quæ possimus cernere, celent
sæpe tamen motus spatio diducta locorum.
nam sæpe in colli tondentes pabula læta
lanigeræ reptant pecudes, quo quamque vocantes
invitant herbæ gemmantes rore recenti,
et satiati agni ludunt blandeque coruscant;
omnia quæ nobis longe confusa videntur
et velut in viridi candor consistere colli.
prætertea magnæ legiones cum loca cursu
camporum complent belli simulacra cientes,
fulgor ubi ad cælum se tollit totaque circum
ære renidescit tellus supterque virum vi
excitur pedibus sonitus clamoreque montes
icti reiectant voces ad sidera mundi
et circum volitant equites mediosque repente
tramittunt valido quatientes impete campos;
et tamen est quidam locus altis montibus,
stare videntur et in campis consistere fulgor.
  Nunc age, jam deinceps cunctarum exordia rerum
qualia sint et quam longe distantia formis,
percipe, multigenis quam sint variata figuris;
non quo multa parum simili sint prædita forma,
sed quia non volgo paria omnibus omnia constant.
nec mirum; nam cum sit eorum copia tanta,
ut neque finis, uti docui, neque summa sit ulla,
debent ni mirum non omnibus omnia prorsum
esse pari filo similique adfecta figura.
  Prætertea genus humanum mutæque natantes
squamigerum pecudes et læta armenta feræque
et variæ volucres, lætantia quæ loca aquarum
concelebrant circum ripas fontisque lacusque,
et quæ pervolgant nemora avia pervolitantes,
quorum unum quidvis generatim sumere perge;
invenies tamen inter se differre figuris.
nec ratione alia proles cognoscere matrem
nec mater posset prolem; quod posse videmus
nec minus atque homines inter se nota cluere.
nam sæpe ante deum vitulus delubra decora
turicremas propter mactatus concidit aras
sanguinis expirans calidum de pectore flumen;
at mater viridis saltus orbata peragrans
novit humi pedibus vestigia pressa bisulcis,
omnia convisens oculis loca, si queat usquam
conspicere amissum fetum, completque querellis
frondiferum nemus adsistens et crebra revisit
ad stabulum desiderio perfixa juvenci,
nec teneræ salices atque herbæ rore vigentes
fluminaque ulla queunt summis labentia ripis
oblectare animum subitamque avertere curam,
nec vitulorum aliæ species per pabula læta
derivare queunt animum curaque levare;
usque adeo quiddam proprium notumque requirit.
prætertea teneri tremulis cum vocibus hædi
cornigeras norunt matres agnique petulci
balantum pecudes; ita, quod natura resposcit,
ad sua quisque fere decurrunt ubera lactis.
  Postremo quodvis frumentum non tamen omne
quidque suo genere inter se simile esse videbis,
quin intercurrat quædam distantia formis.
concharumque genus parili ratione videmus
pingere telluris gremium, qua mollibus undis
litoris incurvi bibulam pavit æquor harenam.
quare etiam atque etiam simili ratione necessest,
natura quoniam constant neque facta manu sunt
unius ad certam formam primordia rerum,
dissimili inter se quædam volitare figura.
  Perfacile est animi ratione exsolvere nobis
quare fulmineus multo penetralior ignis
quam noster fluat e tædis terrestribus ortus;
dicere enim possis cælestem fulminis ignem
subtilem magis e parvis constare figuris
atque ideo transire foramina quæ nequit ignis
noster hic e lignis ortus tædaque creatus.
prætertea lumen per cornum transit, at imber
respuitur. quare, nisi luminis illa minora
corpora sunt quam de quibus est liquor almus aquarum?
et quamvis subito per colum vina videmus
perfluere, at contra tardum cunctatur olivom,
aut quia ni mirum maioribus est elementis
aut magis hamatis inter se perque plicatis,
atque ideo fit uti non tam diducta repente
inter se possint primordia singula quæque
singula per cujusque foramina permanare.
  Huc accedit uti mellis lactisque liquores
iucundo sensu linguæ tractentur in ore;
at contra tætra absinthi natura ferique
centauri foedo pertorquent ora sapore;
ut facile agnoscas e levibus atque rutundis
esse ea quæ sensus jucunde tangere possunt,
at contra quæ amara atque aspera cumque videntur,
hæc magis hamatis inter se nexa teneri
proptereaque solere vias rescindere nostris
sensibus introituque suo perrumpere corpus.
omnia postremo bona sensibus et mala tactu
dissimili inter se pugnant perfecta figura;
ne tu forte putes serræ stridentis acerbum
horrorem constare elementis levibus æque
ac musæa mele, per chordas organici quæ
mobilibus digitis expergefacta figurant;
neu simili penetrare putes primordia forma
in nares hominum, cum tætra cadavera torrent,
et cum scena croco Cilici perfusa recens est
araque Panchæos exhalat propter odores;
neve bonos rerum simili constare colores
semine constituas, oculos qui pascere possunt,
et qui conpungunt aciem lacrimareque cogunt
aut foeda specie foedi turpesque videntur.
omnis enim, sensus quæ mulcet cumque,
haut sine principiali aliquo levore creatast;
at contra quæ cumque molesta atque aspera constat,
non aliquo sine materiæ squalore repertast.
  Sunt etiam quæ jam nec levia jure putantur
esse neque omnino flexis mucronibus unca,
sed magis angellis paulum prostantibus,
titillare magis sensus quam lædere possint,
fecula jam quo de genere est inulæque sapores.
  Denique jam calidos ignis gelidamque pruinam
dissimili dentata modo conpungere sensus
corporis, indicio nobis est tactus uterque.
tactus enim, tactus, pro divum numina sancta,
corporis est sensus, vel cum res extera sese
insinuat, vel cum lædit quæ in corpore natast
aut juvat egrediens genitalis per Veneris res,
aut ex offensu cum turbant corpore in ipso,
semina confundunt inter se concita sensum;
ut si forte manu quamvis jam corporis ipse
tute tibi partem ferias atque experiare.
qua propter longe formas distare necessest
principiis, varios quæ possint edere sensus.
  Denique quæ nobis durata ac spissa videntur,
hæc magis hamatis inter sese esse necessest
et quasi ramosis alte compacta teneri.
in quo jam genere in primis adamantina saxa
prima acie constant ictus contemnere sueta
et validi silices ac duri robora ferri
æraque quæ claustris restantia vociferantur.
illa quidem debent e levibus atque rutundis
esse magis, fluvido quæ corpore liquida constant.
namque papaveris haustus itemst facilis quod aquarum;
nec retinentur enim inter se glomeramina quæque
et perculsus item proclive volubilis exstat.
omnia postremo quæ puncto tempore cernis
diffugere ut fumum nebulas flammasque, necessest,
si minus omnia sunt e levibus atque rotundis,
at non esse tamen perplexis indupedita,
pungere uti possint corpus penetrareque saxa,
nec tamen hærere inter se; quod cumque videmus
sensibus dentatum, facile ut cognoscere possis
non e perplexis, sed acutis esse elementis.
sed quod amara vides eadem quæ fluvida constant,
sudor uti maris est, minime mirabile debet
* * *
nam quod fluvidus est, e levibus atque rotundis
est, sed levibus admixta doloris
corpora. nec tamen hæc retineri hamata necessust:
scilicet esse globosa tamen, cum squalida constent,
provolvi simul ut possint et lædere sensus.
et quo mixta putes magis aspera levibus esse
principiis, unde est Neptuni corpus acerbum,
est ratio secernendi seorsumque videndi,
umor dulcis ubi per terras crebrius idem
percolatur, ut in foveam fluat ac mansuescat;
linquit enim supera tætri primordia viri,
aspera quo magis in terris hærescere possint.
  Quod quoniam docui, pergam conectere rem quæ
ex hoc apta fidem ducat, primordia rerum
finita variare figurarum ratione.
quod si non ita sit, rursum jam semina quædam
esse infinito debebunt corporis auctu.
namque in eadem una cujusvis jam brevitate
corporis inter se multum variare figuræ
non possunt. fac enim minimis e partibus esse
corpora prima tribus, vel paulo pluribus auge;
nempe ubi eas partis unius corporis omnis,
summa atque ima locans, transmutans dextera lævis,
omnimodis expertus eris, quam quisque det ordo
formai speciem totius corporis eius,
quod super est, si forte voles variare figuras,
addendum partis alias erit. inde sequetur,
adsimili ratione alias ut postulet ordo,
si tu forte voles etiam variare figuras.
ergo formarum novitatem corporis augmen
subsequitur. quare non est ut credere possis
esse infinitis distantia semina formis,
ne quædam cogas inmani maximitate
esse, supra quod jam docui non posse probari.
iam tibi barbaricæ vestes Meliboeaque fulgens
purpura Thessalico concharum tacta colore,
aurea pavonum ridenti imbuta lepore
sæcla novo rerum superata colore jacerent
et contemptus odor smyrnæ mellisque sapores,
et cycnea mele Phoebeaque dædala chordis
carmina consimili ratione oppressa silerent;
namque aliis aliud præstantius exoreretur.
cedere item retro possent in deteriores
omnia sic partis, ut diximus in melioris;
namque aliis aliud retro quoque tætrius esset
naribus auribus atque oculis orisque sapori.
quæ quoniam non sunt, rebus reddita certa
finis utrimque tenet summam, fateare necessest
materiem quoque finitis differe figuris.
denique ab ignibus ad gelidas hiemum usque pruinas
finitum'st retroque pari ratione remensum'st.
omnis enim calor ac frigus mediique tepores
interutrasque jacent explentes ordine summam.
ergo finita distant ratione creata,
ancipiti quoniam mucroni utrimque notantur,
hinc flammis illinc rigidis infesta pruinis.
  Quod quoniam docui, pergam conectere rem quæ
ex hoc apta fidem ducat, primordia rerum,
inter se simili quæ sunt perfecta figura,
infinita cluere. etenim distantia cum sit
formarum finita, necesse est quæ similes sint
esse infinitas aut summam materiai
finitam constare, id quod non esse probavi.
* * *
versibus ostendam corpuscula materiai
ex infinito summam rerum usque tenere
undique protelo plagarum continuato.
nam quod rara vides magis esse animalia quædam
fecundamque magis naturam cernis in illis,
at regione locoque alio terrisque remotis
multa licet genere esse in eo numerumque repleri;
sicut quadripedum cum primis esse videmus
in genere anguimanus elephantos, India quorum
milibus e multis vallo munitur eburno,
ut penitus nequeat penetrari: tanta ferarum
vis est, quarum nos perpauca exempla videmus.
sed tamen id quoque uti concedam, quam lubet esto
unica res quædem nativo corpore sola,
cui similis toto terrarum non sit, in orbi;
infinita tamen nisi erit vis materiai,
unde ea progigni possit concepta, creari
non poterit neque, quod super est, procrescere alique.
quippe etenim sumant alii finita per omne
corpora jactari unius genitalia rei,
unde ubi qua vi et quo pacto congressa coibunt
materiæ tanto in pelago turbaque aliena?
non, ut opinor, habent rationem conciliandi:
sed quasi naufragiis magnis multisque coortis
disiactare solet magnum mare transtra cavernas
antemnas prorem malos tonsasque natantis,
per terrarum omnis oras fluitantia aplustra
ut videantur et indicium mortalibus edant,
infidi maris insidias virisque dolumque
ut vitare velint, neve ullo tempore credant,
subdola cum ridet placidi pellacia ponti,
sic tibi si finita semel primordia quædam
constitues, ævom debebunt sparsa per omnem
disiectare æstus diversi materiai,
numquam in concilium ut possint compulsa coire
nec remorari in concilio nec crescere adaucta;
quorum utrumque palam fieri manifesta docet res,
et res progigni et genitas procrescere posse.
esse igitur genere in quovis primordia rerum
infinita palam est, unde omnia suppeditantur.
  Nec superare queunt motus itaque exitiales
perpetuo neque in æternum sepelire salutem,
nec porro rerum genitales auctificique
motus perpetuo possunt servare creata.
sic æquo geritur certamine principiorum
ex infinito contractum tempore bellum.
nunc hic nunc illic superant vitalia rerum
et superantur item. miscetur funere vagor,
quem pueri tollunt visentis luminis oras;
nec nox ulla diem neque noctem aurora secutast,
quæ non audierit mixtos vagitibus ægris
ploratus, mortis comites et funeris atri.
  Illud in his obsignatum quoque rebus habere
convenit et memori mandatum mente tenere,
nil esse, in promptu quorum natura videtur,
quod genere ex uno consistat principiorum,
nec quicquam quod non permixto semine constet.
et quod cumque magis vis multas possidet in se
atque potestates, ita plurima principiorum
in sese genera ac varias docet esse figuras.
  Principio tellus habet in se corpora prima,
unde mare inmensum volventes frigora fontes
adsidue renovent, habet ignes unde oriantur;
nam multis succensa locis ardent sola terræ,
ex imis vero furit ignibus impetus ætnæ.
tum porro nitidas fruges arbustaque læta
gentibus humanis habet unde extollere possit,
unde etiam fluvios frondes et pabula læta
montivago generi possit præbere ferarum.
quare magna deum mater materque ferarum
et nostri genetrix hæc dicta est corporis una.
  Hanc veteres Graium docti cecinere po‘tæ
sedibus in curru biiugos agitare leones,
aëris in spatio magnam pendere docentes
tellurem neque posse in terra sistere terram.
adiunxere feras, quia quamvis effera proles
officiis debet molliri victa parentum.
muralique caput summum cinxere corona,
eximiis munita locis quia sustinet urbes.
quo nunc insigni per magnas prædita terras
horrifice fertur divinæ matris imago.
hanc variæ gentes antiquo more sacrorum
Idæam vocitant matrem Phrygiasque catervas
dant comites, quia primum ex illis finibus edunt
per terrarum orbes fruges coepisse creari.
Gallos attribuunt, quia, numen qui violarint
Matris et ingrati genitoribus inventi sint,
significare volunt indignos esse putandos,
vivam progeniem qui in oras luminis edant.
tympana tenta tonant palmis et cymbala circum
concava, raucisonoque minantur cornua cantu,
et Phrygio stimulat numero cava tibia mentis,
telaque præportant, violenti signa furoris,
ingratos animos atque impia pectora volgi
conterrere metu quæ possint numine divæ.
ergo cum primum magnas invecta per urbis
munificat tacita mortalis muta salute,
ære atque argento sternunt iter omne viarum
largifica stipe ditantes ninguntque rosarum
floribus umbrantes matrem comitumque catervam.
hic armata manus, Curetas nomine Grai
quos memorant, Phrygias inter si forte catervas
ludunt in numerumque exultant sanguine læti
terrificas capitum quatientes numine cristas,
Dictæos referunt Curetas, qui Jovis illum
vagitum in Creta quondam occultasse feruntur,
cum pueri circum puerum pernice chorea
[armat et in numerum pernice chorea]
armati in numerum pulsarent æribus æra,
ne Saturnus eum malis mandaret adeptus
æternumque daret matri sub pectore volnus.
propterea magnam armati matrem comitantur,
aut quia significant divam prædicere ut armis
ac virtute velint patriam defendere terram
præsidioque parent decorique parentibus esse.
quæ bene et eximie quamvis disposta ferantur,
longe sunt tamen a vera ratione repulsa.
omnis enim per se divom natura necessest
inmortali ævo summa cum pace fruatur
semota ab nostris rebus seiunctaque longe;
nam privata dolore omni, privata periclis,
ipsa suis pollens opibus, nihil indiga nostri,
nec bene promeritis capitur neque tangitur ira.
terra quidem vero caret omni tempore sensu,
et quia multarum potitur primordia rerum,
multa modis multis effert in lumina solis.
hic siquis mare Neptunum Cereremque vocare
constituet fruges et Bacchi nomine abuti
mavolt quam laticis proprium proferre vocamen,
concedamus ut hic terrarum dictitet orbem
esse deum matrem, dum vera re tamen ipse
religione animum turpi contingere parcat.
  Sæpe itaque ex uno tondentes gramina campo
lanigeræ pecudes et equorum duellica proles
buceriæque greges eodem sub tegmine cæli
ex unoque sitim sedantes flumine aquai
dissimili vivont specie retinentque parentum
naturam et mores generatim quæque imitantur.
tanta est in quovis genere herbæ materiai
dissimilis ratio, tanta est in flumine quoque.
  Hinc porro quamvis animantem ex omnibus unam
ossa cruor venæ calor umor viscera nervi
constituunt, quæ sunt porro distantia longe,
dissimili perfecta figura principiorum.
  Tum porro quæ cumque igni flammata cremantur.
si nil prætertea, tamen hæc in corpore tradunt,
unde ignem jacere et lumen submittere possint
scintillasque agere ac late differre favillam.
cetera consimili mentis ratione peragrans
invenies igitur multarum semina rerum
corpore celare et varias cohibere figuras.
  Denique multa vides, quibus et color et sapor una
reddita sunt cum odore in primis pleraque poma.
hæc igitur variis debent constare figuris;
nidor enim penetrat qua fucus non it in artus,
fucus item sorsum, sapor insinuatur
sensibus; ut noscas primis differre figuris.
dissimiles igitur formæ glomeramen in unum
conveniunt et res permixto semine constant.
  Quin etiam passim nostris in versibus ipsis
multa elementa vides multis communia verbis,
cum tamen inter se versus ac verba necesse est
confiteare alia ex aliis constare elementis;
non quo multa parum communis littera currat
aut nulla inter se duo sint ex omnibus isdem,
sed quia non volgo paria omnibus omnia constant.
sic aliis in rebus item communia multa
multarum rerum cum sint, primordia rerum
dissimili tamen inter se consistere summa
possunt; ut merito ex aliis constare feratur
humanum genus et fruges arbustaque læta.
  Nec tamen omnimodis conecti posse putandum est
omnia; nam volgo fieri portenta videres,
semiferas hominum species existere et altos
inter dum ramos egigni corpore vivo
multaque conecti terrestria membra marinis,
tum flammam tætro spirantis ore Chimæras
pascere naturam per terras omniparentis.
quorum nil fieri manifestum est, omnia quando
seminibus certis certa genetrice creata
conservare genus crescentia posse videmus.
scilicet id certa fieri ratione necessust.
nam sua cuique cibis ex omnibus intus in artus
corpora discedunt conexaque convenientis
efficiunt motus; at contra aliena videmus
reicere in terras naturam, multaque cæcis
corporibus fugiunt e corpore percita plagis,
quæ neque conecti quoquam potuere neque intus
vitalis motus consentire atque imitari.
sed ne forte putes animalia sola teneri
legibus his, quædam ratio res terminat omnis
nam vel uti tota natura dissimiles sunt
inter se genitæ res quæque, ita quamque necessest
dissimili constare figura principiorum;
non quo multa parum simili sint prædita forma,
sed quia non volgo paria omnibus omnia constant.
semina cum porro distent, differre necessust
intervalla vias conexus pondera plagas
concursus motus; quæ non animalia solum
corpora seiungunt, sed terras ac mare totum
secernunt cælumque a terris omne retentant.
  Nunc age dicta meo dulci quæsita labore
percipe, ne forte hæc albis ex alba rearis
principiis esse, ante oculos quæ candida cernis,
aut ea quæ nigrant nigro de semine nata;
nive alium quemvis quæ sunt inbuta colorem,
propterea gerere hunc credas, quod materiai
corpora consimili sint eius tincta colore;
nullus enim color est omnino materiai
corporibus, neque par rebus neque denique dispar.
in quæ corpora si nullus tibi forte videtur
posse animi iniectus fieri, procul avius erras.
nam cum cæcigeni, solis qui lumina numquam
dispexere, tamen cognoscant corpora tactu
ex ineunte ævo nullo coniuncta colore,
scire licet nostræ quoque menti corpora posse
vorti in notitiam nullo circum lita fuco.
denique nos ipsi cæcis quæcumque tenebris
tangimus, haud ullo sentimus tincta colore.
  Quod quoniam vinco fieri, nunc esse docebo.
omnis enim color omnino mutatur in omnis;
quod facere haud ullo debent primordia pacto;
immutabile enim quiddam superare necessest,
ne res ad nihilum redigantur funditus omnes;
nam quod cumque suis mutatum finibus exit,
continuo hoc mors est illius quod fuit ante.
proinde colore cave contingas semina rerum,
ne tibi res redeant ad nihilum funditus omnes.
  Prætertea si nulla coloris principiis est
reddita natura et variis sunt prædita formis,
e quibus omnigenus gignunt variantque colores,
propterea magni quod refert, semina quæque
cum quibus et quali positura contineantur
et quos inter se dent motus accipiantque,
perfacile extemplo rationem reddere possis,
cur ea quæ nigro fuerint paulo ante colore,
marmoreo fieri possint candore repente,
ut mare, cum magni commorunt æquora venti,
vertitur in canos candenti marmore fluctus;
dicere enim possis, nigrum quod sæpe videmus,
materies ubi permixta est illius et ordo
principiis mutatus et addita demptaque quædam,
continuo id fieri ut candens videatur et album.
quod si cæruleis constarent æquora ponti
seminibus, nullo possent albescere pacto;
nam quo cumque modo perturbes cærula quæ sint,
numquam in marmoreum possunt migrare colorem.
sin alio atque alio sunt semina tincta colore,
quæ maris efficiunt unum purumque nitorem,
ut sæpe ex aliis formis variisque figuris
efficitur quiddam quadratum unaque figura,
conveniebat, ut in quadrato cernimus esse
dissimiles formas, ita cernere in æquore ponti
aut alio in quovis uno puroque nitore
dissimiles longe inter se variosque colores.
prætertea nihil officiunt obstantque figuræ
dissimiles, quo quadratum minus omne sit extra;
at varii rerum inpediunt prohibentque colores,
quo minus esse uno possit res tota nitore.
  Tum porro quæ ducit et inlicit ut tribuamus
principiis rerum non numquam causa colores,
occidit, ex albis quoniam non alba creantur,
nec quæ nigra cluent de nigris, sed variis ex.
quippe etenim multo proclivius exorientur
candida de nullo quam nigro nata colore
aut alio quovis, qui contra pugnet et obstet.
  Prætertea quoniam nequeunt sine luce colores
esse neque in lucem existunt primordia rerum,
scire licet quam sint nullo velata colore;
qualis enim cæcis poterit color esse tenebris?
lumine quin ipso mutatur propterea quod
recta aut obliqua percussus luce refulget;
pluma columbarum quo pacto in sole videtur,
quæ sita cervices circum collumque coronat;
namque alias fit uti claro sit rubra pyropo,
inter dum quodam sensu fit uti videatur
inter cæruleum viridis miscere zmaragdos.
caudaque pavonis, larga cum luce repleta est,
consimili mutat ratione obversa colores;
qui quoniam quodam gignuntur luminis ictu,
scire licet, sine eo fieri non posse putandum est.
  Et quoniam plagæ quoddam genus excipit in se
pupula, cum sentire colorem dicitur album,
atque aliud porro, nigrum cum et cetera sentit,
nec refert ea quæ tangas quo forte colore
prædita sint, verum quali magis apta figura,
scire licet nihil principiis opus esse colore,
sed variis formis variantes edere tactus.
  Prætertea quoniam non certis certa figuris
est natura coloris et omnia principiorum
formamenta queunt in quovis esse nitore,
cur ea quæ constant ex illis non pariter sunt
omnigenus perfusa coloribus in genere omni?
conveniebat enim corvos quoque sæpe volantis
ex albis album pinnis jactare colorem
et nigros fieri nigro de semine cycnos
aut alio quovis uno varioque colore.
  Quin etiam quanto in partes res quæque minutas
distrahitur magis, hoc magis est ut cernere possis
evanescere paulatim stinguique colorem;
ut fit ubi in parvas partis discerpitur austrum:
purpura poeniceusque color clarissimus multo,
filatim cum distractum est, disperditur omnis;
noscere ut hinc possis prius omnem efflare colorem
particulas, quam discedant ad semina rerum.
  Postremo quoniam non omnia corpora vocem
mittere concedis neque odorem, propterea fit
ut non omnibus adtribuas sonitus et odores:
sic oculis quoniam non omnia cernere quimus,
scire licet quædam tam constare orba colore
quam sine odore ullo quædam sonituque remota,
nec minus hæc animum cognoscere posse sagacem
quam quæ sunt aliis rebus privata notare.
  Sed ne forte putes solo spoliata colore
corpora prima manere, etiam secreta teporis
sunt ac frigoris omnino calidique vaporis,
et sonitu sterila et suco jejuna feruntur,
nec jaciunt ullum proprium de corpore odorem.
sicut amaracini blandum stactæque liquorem
et nardi florem, nectar qui naribus halat,
cum facere instituas, cum primis quærere par est,
quod licet ac possis reperire, inolentis olivi
naturam, nullam quæ mittat naribus auram,
quam minime ut possit mixtos in corpore odores
concoctosque suo contractans perdere viro,
propter eandem debent primordia rerum
non adhibere suum gignundis rebus odorem
nec sonitum, quoniam nihil ab se mittere possunt,
nec simili ratione saporem denique quemquam
nec frigus neque item calidum tepidumque vaporem,
cetera, quæ cum ita sunt tamen ut mortalia constent,
molli lenta, fragosa putri, cava corpore raro,
omnia sint a principiis seiuncta necessest,
inmortalia si volumus subiungere rebus
fundamenta, quibus nitatur summa salutis;
ne tibi res redeant ad nihilum funditus omnes.
  Nunc ea quæ sentire videmus cumque necessest
ex insensilibus tamen omnia confiteare
principiis constare. neque id manufesta refutant
nec contra pugnant, in promptu cognita quæ sunt,
sed magis ipsa manu ducunt et credere cogunt
ex insensilibus, quod dico, animalia gigni.
quippe videre licet vivos existere vermes
stercore de tætro, putorem cum sibi nacta est
intempestivis ex imbribus umida tellus.
  Prætertea cunctas itidem res vertere sese.
vertunt se fluvii in frondes et pabula læta
in pecudes, vertunt pecudes in corpora nostra
naturam, et nostro de corpore sæpe ferarum
augescunt vires et corpora pennipotentum.
ergo omnes natura cibos in corpora viva
vertit et hinc sensus animantum procreat omnes,
non alia longe ratione atque arida ligna
explicat in flammas et ignis omnia versat.
iamne vides igitur magni primordia rerum
referre in quali sint ordine quæque locata
et commixta quibus dent motus accipiantque?
  Tum porro, quid id est, animum quod percutit, ipsum,
quod movet et varios sensus expromere cogit,
ex insensilibus ne credas sensile gigni?
ni mirum lapides et ligna et terra quod una
mixta tamen nequeunt vitalem reddere sensum.
illud in his igitur rebus meminisse decebit,
non ex omnibus omnino, quæcumque creant res
sensilia, extemplo me gigni dicere sensus,
sed magni referre ea primum quantula constent,
sensile quæ faciunt, et qua sint prædita forma,
motibus ordinibus posituris denique quæ sint.
quarum nil rerum in lignis glæbisque videmus;
et tamen hæc, cum sunt quasi putrefacta per imbres,
vermiculos pariunt, quia corpora materiai
antiquis ex ordinibus permota nova re
conciliantur ita ut debent animalia gigni.
  Deinde ex sensilibus qui sensile posse creari
constituunt, porro ex aliis sentire su‘ti
* * *
mollia cum faciunt; nam sensus jungitur omnis
visceribus nervis venis, quæ cumque videmus
mollia mortali consistere corpore creta.
sed tamen esto jam posse hæc æterna manere;
nempe tamen debent aut sensum partis habere
aut similis totis animalibus esse putari.
at nequeant per se partes sentire necesse est:
namque animus sensus membrorum respuit omnis,
nec manus a nobis potis est secreta neque ulla
corporis omnino sensum pars sola tenere.
linquitur ut totis animantibus adsimulentur,
vitali ut possint consentire undique sensu.
qui poterunt igitur rerum primordia dici
et leti vitare vias, animalia cum sint,
atque animalia mortalibus una eademque?
quod tamen ut possint, at coetu concilioque
nil facient præter volgum turbamque animantum,
scilicet ut nequeant homines armenta feræque
inter sese ullam rem gignere conveniundo.
sic itidem quæ sentimus sentire necessest.
quod si forte suum dimittunt corpore sensum
atque alium capiunt, quid opus fuit adtribui id quod
detrahitur? tum prætertea, quod fudimus ante,
quatinus in pullos animalis vertier ova
cernimus alituum vermisque effervere terra,
intempestivos quam putor cepit ob imbris,
scire licet gigni posse ex non sensibus sensus.
  Quod si forte aliquis dicet, dum taxat oriri
posse ex non sensu sensus mutabilitate,
aut aliquo tamquam partu quod proditur extra,
huic satis illud erit planum facere atque probare,
non fieri partum nisi concilio ante coacto,
nec quicquam commutari sine conciliatu.
  Principio nequeunt ullius corporis esse
sensus ante ipsam genitam naturam animantis,
ni mirum quia materies disiecta tenetur
aëre fluminibus terris terraque creatis,
nec congressa modo vitalis convenientes
contulit inter se motus, quibus omnituentes
accensi sensus animantem quamque tuentur.
  Prætertea quamvis animantem grandior ictus,
quam patitur natura, repente adfligit et omnis
corporis atque animi pergit confundere sensus.
dissoluuntur enim posituræ principiorum
et penitus motus vitales inpediuntur,
donec materies omnis concussa per artus
vitalis animæ nodos a corpore solvit
dispersamque foras per caulas eiecit omnis;
nam quid prætertea facere ictum posse reamur
oblatum, nisi discutere ac dissolvere quæque?
fit quoque uti soleant minus oblato acriter ictu
reliqui motus vitalis vincere sæpe,
vincere et ingentis plagæ sedare tumultus
inque suos quicquid rursus revocare meatus
et quasi jam leti dominantem in corpore motum
discutere ac pæne amissos accendere sensus;
nam qua re potius leti jam limine ab ipso
ad vitam possint conlecta mente reverti,
quam quo decursum prope jam siet ire et abire?
  Prætertea, quoniam dolor est, ubi materiai
corpora vi quadam per viscera viva per artus
sollicitata suis trepidant in sedibus intus,
inque locum quando remigrant, fit blanda voluptas,
scire licet nullo primordia posse dolore
temptari nullamque voluptatem capere ex se;
quandoquidem non sunt ex ullis principiorum
corporibus, quorum motus novitate laborent
aut aliquem fructum capiant dulcedinis almæ.
haut igitur debent esse ullo prædita sensu.
  Denique uti possint sentire animalia quæque,
principiis si jam est sensus tribuendus eorum,
quid, genus humanum propritim de quibus auctum'st?
scilicet et risu tremulo concussa cachinnant
et lacrimis spargunt rorantibus ora genasque
multaque de rerum mixtura dicere callent
et sibi proporro quæ sint primordia quærunt;
quando quidem totis mortalibus adsimulata
ipsa quoque ex aliis debent constare elementis,
inde alia ex aliis, nusquam consistere ut ausis;
quippe sequar, quod cumque loqui ridereque dices
et sapere, ex aliis eadem hæc facientibus ut sit.
quod si delira hæc furiosaque cernimus esse
et ridere potest non ex ridentibus auctus,
et sapere et doctis rationem reddere dictis
non ex seminibus sapientibus atque disertis,
qui minus esse queant ea quæ sentire videmus
seminibus permixta carentibus undique sensu?
  Denique cælesti sumus omnes semine oriundi;
omnibus ille idem pater est, unde alma liquentis
umoris guttas mater cum terra recepit,
feta parit nitidas fruges arbustaque læta
et genus humanum, parit omnia sæcla ferarum,
pabula cum præbet, quibus omnes corpora pascunt
et dulcem ducunt vitam prolemque propagant;
qua propter merito maternum nomen adepta est.
cedit item retro, de terra quod fuit ante,
in terras, et quod missum'st ex ætheris oris,
id rursum cæli rellatum templa receptant.
nec sic interemit mors res ut materiai
corpora conficiat, sed coetum dissupat ollis;
inde aliis aliud coniungit et efficit, omnis
res ut convertant formas mutentque colores
et capiant sensus et puncto tempore reddant;
ut noscas referre earum primordia rerum
cum quibus et quali positura contineantur
et quos inter se dent motus accipiantque,
neve putes æterna penes residere potesse
corpora prima quod in summis fluitare videmus
rebus et interdum nasci subitoque perire.
quin etiam refert nostris in versibus ipsis
cum quibus et quali sint ordine quæque locata;
namque eadem cælum mare terras flumina solem
significant, eadem fruges arbusta animantis;
si non omnia sunt, at multo maxima pars est
consimilis; verum positura discrepitant res.
sic ipsis in rebus item jam materiai
[intervalla vias conexus pondera plagas]
concursus motus ordo positura figuræ
cum permutantur, mutari res quoque debent.
  Nunc animum nobis adhibe veram ad rationem.
nam tibi vehementer nova res molitur ad auris
accedere et nova se species ostendere rerum.
sed neque tam facilis res ulla est, quin ea primum
difficilis magis ad credendum constet, itemque
nil adeo magnum neque tam mirabile quicquam,
quod non paulatim minuant mirarier omnes,
principio cæli clarum purumque colorem
quæque in se cohibet, palantia sidera passim,
lunamque et solis præclara luce nitorem;
omnia quæ nunc si primum mortalibus essent
ex improviso si sint obiecta repente,
quid magis his rebus poterat mirabile dici,
aut minus ante quod auderent fore credere gentes?
nil, ut opinor; ita hæc species miranda fuisset.
quam tibi jam nemo fessus satiate videndi,
suspicere in cæli dignatur lucida templa.
desine qua propter novitate exterritus ipsa
expuere ex animo rationem, sed magis acri
iudicio perpende, et si tibi vera videntur,
dede manus, aut, si falsum est, accingere contra.
quærit enim rationem animus, cum summa loci sit
infinita foris hæc extra moenia mundi,
quid sit ibi porro, quo prospicere usque velit mens
atque animi jactus liber quo pervolet ipse.
  Principio nobis in cunctas undique partis
et latere ex utroque supterque per omne
nulla est finis; uti docui, res ipsaque per se
vociferatur, et elucet natura profundi.
nullo jam pacto veri simile esse putandum'st,
undique cum vorsum spatium vacet infinitum
seminaque innumero numero summaque profunda
multimodis volitent æterno percita motu,
hunc unum terrarum orbem cælumque creatum,
nil agere illa foris tot corpora materiai;
cum præsertim hic sit natura factus et ipsa
sponte sua forte offensando semina rerum
multimodis temere in cassum frustraque coacta
tandem coluerunt ea quæ coniecta repente
magnarum rerum fierent exordia semper,
terrai maris et cæli generisque animantum.
quare etiam atque etiam talis fateare necesse est
esse alios alibi congressus materiai,
qualis hic est, avido complexu quem tenet æther.
  Prætertea cum materies est multa parata,
cum locus est præsto nec res nec causa moratur
ulla, geri debent ni mirum et confieri res.
nunc et seminibus si tanta est copia, quantam
enumerare ætas animantum non queat omnis,
quis eadem natura manet, quæ semina rerum
conicere in loca quæque queat simili ratione
atque huc sunt coniecta, necesse est confiteare
esse alios aliis terrarum in partibus orbis
et varias hominum gentis et sæcla ferarum.
  Huc accedit ut in summa res nulla sit una,
unica quæ gignatur et unica solaque crescat,
quin aliquoius siet sæcli permultaque eodem
sint genere. in primis animalibus indice mente
invenies sic montivagum genus esse ferarum,
sic hominum geminam prolem, sic denique mutas
squamigerum pecudes et corpora cuncta volantum.
qua propter cælum simili ratione fatendum'st
terramque et solem, lunam mare cetera quæ sunt,
non esse unica, sed numero magis innumerali;
quando quidem vitæ depactus terminus alte
tam manet hæc et tam nativo corpore constant
quam genus omne, quod his generatimst rebus abundans.
  quæ bene cognita si teneas, natura videtur
libera continuo, dominis privata superbis,
ipsa sua per se sponte omnia dis agere expers.
nam pro sancta deum tranquilla pectora pace
quæ placidum degunt ævom vitamque serenam,
quis regere immensi summam, quis habere profundi
indu manu validas potis est moderanter habenas,
quis pariter cælos omnis convertere et omnis
ignibus ætheriis terras suffire feracis,
omnibus inve locis esse omni tempore præsto,
nubibus ut tenebras faciat cælique serena
concutiat sonitu, tum fulmina mittat et ædis
sæpe suas disturbet et in deserta recedens
sæviat exercens telum, quod sæpe nocentes
præterit exanimatque indignos inque merentes?
  Multaque post mundi tempus genitale diemque
primigenum maris et terræ solisque coortum
addita corpora sunt extrinsecus, addita circum
semina, quæ magnum jaculando contulit omne,
unde mare et terræ possent augescere et unde
appareret spatium cæli domus altaque tecta
tolleret a terris procul et consurgeret aër.
nam sua cuique, locis ex omnibus, omnia plagis
corpora distribuuntur et ad sua sæcla recedunt,
umor ad umorem, terreno corpore terra
crescit et ignem ignes procudunt ætheraque ,
donique ad extremum crescendi perfica finem
omnia perduxit rerum natura creatrix;
ut fit ubi nihilo jam plus est quod datur intra
vitalis venas quam quod fluit atque recedit.
omnibus hic ætas debet consistere rebus,
hic natura suis refrenat viribus auctum.
nam quæ cumque vides hilaro grandescere adauctu
paulatimque gradus ætatis scandere adultæ,
plura sibi adsumunt quam de se corpora mittunt,
dum facile in venas cibus omnis inditur et dum
non ita sunt late dispessa, ut multa remittant
et plus dispendi faciant quam vescitur ætas.
nam certe fluere atque recedere corpora rebus
multa manus dandum est; sed plura accedere debent,
donec alescendi summum tetigere cacumen.
inde minutatim vires et robur adultum
frangit et in partem peiorem liquitur ætas.
quippe etenim quanto est res amplior, augmine adempto,
et quo latior est, in cunctas undique partis
plura modo dispargit et a se corpora mittit,
nec facile in venas cibus omnis diditur ei
nec satis est, pro quam largos exæstuat æstus,
unde queat tantum suboriri ac subpeditare.
iure igitur pereunt, cum rarefacta fluendo
sunt et cum externis succumbunt omnia plagis,
quando quidem grandi cibus ævo denique defit,
nec tuditantia rem cessant extrinsecus ullam
corpora conficere et plagis infesta domare.
  Sic igitur magni quoque circum moenia mundi
expugnata dabunt labem putrisque ruinas;
omnia debet enim cibus integrare novando
et fulcire cibus, omnia sustentare,
ne quiquam, quoniam nec venæ perpetiuntur
quod satis est, neque quantum opus est natura ministrat.
   Jamque adeo fracta est ætas effetaque tellus
vix animalia parva creat, quæ cuncta creavit
sæcla deditque ferarum ingentia corpora partu.
haud, ut opinor, enim mortalia sæcla superne
aurea de cælo demisit funis in arva
nec mare nec fluctus plangentis saxa crearunt,
sed genuit tellus eadem quæ nunc alit ex se.
prætertea nitidas fruges vinetaque læta
sponte sua primum mortalibus ipsa creavit,
ipsa dedit dulcis fetus et pabula læta;
quæ nunc vix nostro grandescunt aucta labore,
conterimusque boves et viris agricolarum,
conficimus ferrum vix arvis suppeditati:
usque adeo parcunt fetus augentque laborem.
iamque caput quassans grandis suspirat arator
crebrius, in cassum magnos cecidisse labores,
et cum tempora temporibus præsentia confert
præteritis, laudat fortunas sæpe parentis.
tristis item vetulæ vitis sator atque
temporis incusat momen sæclumque fatigat,
et crepat, antiquum genus ut pietate repletum
perfacile angustis tolerarit finibus ævom,
cum minor esset agri multo modus ante viritim;
nec tenet omnia paulatim tabescere et ire
ad capulum spatio ætatis defessa vetusto.

  

Liber Tertius

  E tenebris tantis tam clarum extollere lumen
qui primus potuisti inlustrans commoda vitæ,
te sequor, o Graiæ gentis decus, inque tuis nunc
ficta pedum pono pressis vestigia signis,
non ita certandi cupidus quam propter amorem
quod te imitari aveo; quid enim contendat hirundo
cycnis, aut quid nam tremulis facere artubus hædi
consimile in cursu possint et fortis equi vis?
tu, pater, es rerum inventor, tu patria nobis
suppeditas præcepta, tuisque ex, inclute, chartis,
floriferis ut apes in saltibus omnia libant,
omnia nos itidem depascimur aurea dicta,
aurea, perpetua semper dignissima vita.
nam simul ac ratio tua coepit vociferari
naturam rerum divina mente coorta
diffugiunt animi terrores, moenia mundi
discedunt. totum video per inane geri res.
apparet divum numen sedesque quietæ,
quas neque concutiunt venti nec nubila nimbis
aspergunt neque nix acri concreta pruina
cana cadens violat semper[que] innubilus æther
integit et large diffuso lumine ridet:
omnia suppeditat porro natura neque ulla
res animi pacem delibat tempore in ullo.
at contra nusquam apparent Acherusia templa,
nec tellus obstat quin omnia dispiciantur,
sub pedibus quæ cumque infra per inane geruntur.
his ibi me rebus quædam divina voluptas
percipit atque horror, quod sic natura tua vi
tam manifesta patens ex omni parte retecta est.
  Et quoniam docui, cunctarum exordia rerum
qualia sint et quam variis distantia formis
sponte sua volitent æterno percita motu,
quove modo possint res ex his quæque creari,
hasce secundum res animi natura videtur
atque animæ claranda meis jam versibus esse
et metus ille foras præceps Acheruntis agendus,
funditus humanam qui vitam turbat ab imo
omnia suffundens mortis nigrore neque ullam
esse voluptatem liquidam puramque relinquit.
nam quod sæpe homines morbos magis esse timendos
infamemque ferunt vitam quam Tartara leti
et se scire animi naturam sanguinis esse,
aut etiam venti, si fert ita forte voluntas,
nec prosum quicquam nostræ rationis egere,
hinc licet advertas animum magis omnia laudis
iactari causa quam quod res ipsa probetur.
extorres idem patria longeque fugati
conspectu ex hominum, foedati crimine turpi,
omnibus ærumnis adfecti denique vivunt,
et quo cumque tamen miseri venere parentant
et nigras mactant pecudes et manibus divis
inferias mittunt multoque in rebus acerbis
acrius advertunt animos ad religionem.
quo magis in dubiis hominem spectare periclis
convenit adversisque in rebus noscere qui sit;
nam veræ voces tum demum pectore ab imo
eliciuntur [et] eripitur persona €manare.
denique avarities et honorum cæca cupido,
quæ miseros homines cogunt transcendere fines
iuris et inter dum socios scelerum atque ministros
noctes atque dies niti præstante labore
ad summas emergere opes, hæc vulnera vitæ
non minimam partem mortis formidine aluntur.
turpis enim ferme contemptus et acris egestas
semota ab dulci vita stabilique videtur
et quasi jam leti portas cunctarier ante;
unde homines dum se falso terrore coacti
effugisse volunt longe longeque remosse,
sanguine civili rem conflant divitiasque
conduplicant avidi, cædem cæde accumulantes,
crudeles gaudent in tristi funere fratris
et consanguineum mensas odere timentque.
consimili ratione ab eodem sæpe timore
macerat invidia ante oculos illum esse potentem,
illum aspectari, claro qui incedit honore,
ipsi se in tenebris volvi cænoque queruntur.
intereunt partim statuarum et nominis ergo.
et sæpe usque adeo, mortis formidine, vitæ
percipit humanos odium lucisque videndæ,
ut sibi consciscant mærenti pectore letum
obliti fontem curarum hunc esse timorem:
hunc vexare pudorem, hunc vincula amicitiai
rumpere et in summa pietate evertere suadet:
nam jam sæpe homines patriam carosque parentis
prodiderunt vitare Acherusia templa petentes.
nam vel uti pueri trepidant atque omnia cæcis
in tenebris metuunt, sic nos in luce timemus
inter dum, nihilo quæ sunt metuenda magis quam
quæ pueri in tenebris pavitant finguntque futura.
hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest
non radii solis neque lucida tela diei
discutiant, sed naturæ species ratioque.
  Primum animum dico, mentem quem sæpe vocamus,
in quo consilium vitæ regimenque locatum est,
esse hominis partem nihilo minus ac manus et pes
atque oculei partes animantis totius extant.
* * *
sensum animi certa non esse in parte locatum,
verum habitum quendam vitalem corporis esse,
harmoniam Grai quam dicunt, quod faciat nos
vivere cum sensu, nulla cum in parte siet mens;
ut bona sæpe valetudo cum dicitur esse
corporis, et non est tamen hæc pars ulla valentis,
sic animi sensum non certa parte reponunt;
magno opere in quo mi diversi errare videntur.
  Sæpe itaque, in promptu corpus quod cernitur, ægret,
cum tamen ex alia lætamur parte latenti;
et retro fit ubi contra sit sæpe vicissim,
cum miser ex animo lætatur corpore toto;
non alio pacto quam si, pes cum dolet ægri,
in nullo caput interea sit forte dolore.
  Prætertea molli cum somno dedita membra
effusumque jacet sine sensu corpus honustum,
est aliud tamen in nobis quod tempore in illo
multimodis agitatur et omnis accipit in se
lætitiæ motus et curas cordis inanis.
  Nunc animam quoque ut in membris cognoscere possis
esse neque harmonia corpus sentire solere,
principio fit uti detracto corpore multo
sæpe tamen nobis in membris vita moretur.
  Atque eadem rursum, cum corpora pauca caloris
diffugere forasque per os est editus aër,
deserit extemplo venas atque ossa relinquit;
noscere ut hinc possis non æquas omnia partis
corpora habere neque ex æquo fulcire salutem,
sed magis hæc, venti quæ sunt calidique vaporis
semina, curare in membris ut vita moretur.
est igitur calor ac ventus vitalis in ipso
corpore, qui nobis moribundos deserit artus.
quapropter quoniam est animi natura reperta
atque animæ quasi pars hominis, redde harmoniai
nomen, ad organicos alto delatum Heliconi,
sive aliunde ipsi porro traxere et in illam
transtulerunt, proprio quæ tum res nomine egebat.
quidquid [id] est, habeant: tu cetera percipe dicta.
  Nunc animum atque animam dico coniuncta teneri
inter se atque unam naturam conficere ex se,
sed caput esse quasi et dominari in corpore toto
consilium, quod nos animum mentemque vocamus.
idque situm media regione in pectoris hæret.
hic exultat enim pavor ac metus, hæc loca circum
lætitiæ mulcent: hic ergo mens animusquest.
cetera pars animæ per totum dissita corpus
paret et ad numen mentis momenque movetur.
idque sibi solum per se sapit et sibi gaudet,
cum neque res animam neque corpus commovet una.
et quasi, cum caput aut oculus temptante dolore
læditur in nobis, non omni concruciamur
corpore, sic animus nonnumquam læditur ipse
lætitiaque viget, cum cetera pars animai
per membra atque artus nulla novitate cietur;
verum ubi vementi magis est commota metu mens,
consentire animam totam per membra videmus
sudoresque ita palloremque existere toto
corpore et infringi linguam vocemque aboriri,
caligare oculos, sonere auris, succidere artus,
denique concidere ex animi terrore videmus
sæpe homines; facile ut quivis hinc noscere possit
esse animam cum animo coniunctam, quæ cum animi [vi]
percussa est, exim corpus propellit et icit.
  Hæc eadem ratio naturam animi atque animai
corpoream docet esse; ubi enim propellere membra,
corripere ex somno corpus mutareque vultum
atque hominem totum regere ac versare videtur,
quorum nil fieri sine tactu posse videmus
nec tactum porro sine corpore, nonne fatendum'st
corporea natura animum constare animamque?
prætertea pariter fungi cum corpore et una
consentire animum nobis in corpore cernis.
si minus offendit vitam vis horrida teli
ossibus ac nervis disclusis intus adacta,
at tamen insequitur languor terræque petitus
suavis et in terra mentis qui gignitur æstus
inter dumque quasi exsurgendi incerta voluntas.
ergo corpoream naturam animi esse necessest,
corporeis quoniam telis ictuque laborat.
  Is tibi nunc animus quali sit corpore et unde
constiterit pergam rationem reddere dictis.
principio esse aio persuptilem atque minutis
perquam corporibus factum constare. id ita esse
hinc licet advertas animum, ut pernoscere possis.
   Nil adeo fieri celeri ratione videtur,
quam si mens fieri proponit et inchoat ipsa;
ocius ergo animus quam res se perciet ulla,
ante oculos quorum in promptu natura videtur.
at quod mobile tanto operest, constare rutundis
perquam seminibus debet perquamque minutis,
momine uti parvo possint inpulsa moveri.
namque movetur aqua et tantillo momine flutat,
quippe volubilibus parvisque creata figuris.
at contra mellis constantior est natura
et pigri latices magis et cunctantior actus:
hæret enim inter se magis omnis materiai
copia, ni mirum quia non tam levibus extat
corporibus neque tam suptilibus atque rutundis.
namque papaveris aura potest suspensa levisque
cogere ut ab summo tibi diffluat altus acervus,
at contra lapidum coniectum spicarumque
noenu potest. igitur parvissima corpora pro quam
et levissima sunt, ita mobilitate fruuntur;
at contra quæ cumque magis cum pondere magno
asperaque inveniuntur, eo stabilita magis sunt.
nunc igitur quoniamst animi natura reperta
mobilis egregie, perquam constare necessest
corporibus parvis et levibus atque rutundis.
quæ tibi cognita res in multis, o bone, rebus
utilis invenietur et opportuna cluebit.
  Hæc quoque res etiam naturam dedicat eius,
quam tenui constet textura quamque loco se
contineat parvo, si possit conglomerari,
quod simul atque hominem leti secura quies est
indepta atque animi natura animæque recessit,
nil ibi libatum de toto corpore cernas
ad speciem, nihil ad pondus: mors omnia præstat,
vitalem præter sensum calidumque vaporem.
ergo animam totam perparvis esse necessest
seminibus nexam per venas viscera nervos,
qua tenus, omnis ubi e toto jam corpore cessit,
extima membrorum circumcæsura tamen se
incolumem præstat nec defit ponderis hilum.
quod genus est, Bacchi cum flos evanuit aut cum
spiritus unguenti suavis diffugit in auras
aut aliquo cum jam sucus de corpore cessit;
nil oculis tamen esse minor res ipsa videtur
propterea neque detractum de pondere quicquam,
ni mirum quia multa minutaque semina sucos
efficiunt et odorem in toto corpore rerum.
quare etiam atque etiam mentis naturam animæque
scire licet perquam pauxillis esse creatam
seminibus, quoniam fugiens nil ponderis aufert.
  Nec tamen hæc simplex nobis natura putanda est.
tenvis enim quædam moribundos deserit aura
mixta vapore, vapor porro trahit aëra secum;
nec calor est quisquam, cui non sit mixtus et aër;
rara quod eius enim constat natura, necessest
aëris inter eum primordia multa moveri.
iam triplex animi est igitur natura reperta;
nec tamen hæc sat sunt ad sensum cuncta creandum,
nil horum quoniam recipit mens posse creare
sensiferos motus, quæ denique mente volutat.
quarta quoque his igitur quædam natura necessest
adtribuatur; east omnino nominis expers;
qua neque mobilius quicquam neque tenvius extat
nec magis e parvis et levibus ex elementis;
sensiferos motus quæ didit prima per artus.
prima cietur enim, parvis perfecta figuris,
inde calor motus et venti cæca potestas
accipit, inde aër, inde omnia mobilitantur:
concutitur sanguis, tum viscera persentiscunt
omnia, postremis datur ossibus atque medullis
sive voluptas est sive est contrarius ardor.
nec temere huc dolor usque potest penetrare neque acre
permanare malum, quin omnia perturbentur
usque adeo [ut] vitæ desit locus atque animai
diffugiant partes per caulas corporis omnis.
sed plerumque fit in summo quasi corpore finis
motibus: hanc ob rem vitam retinere valemus.
  Nunc ea quo pacto inter sese mixta quibusque
compta modis vigeant rationem reddere aventem
abstrahit invitum patrii sermonis egestas;
sed tamen, ut potero summatim attingere, tangam.
inter enim cursant primordia principiorum
motibus inter se, nihil ut secernier unum
possit nec spatio fieri divisa potestas,
sed quasi multæ vis unius corporis extant.
quod genus in quovis animantum viscere volgo
est odor et quidam color et sapor, et tamen ex his
omnibus est unum perfectum corporis augmen,
sic calor atque aër et venti cæca potestas
mixta creant unam naturam et mobilis illa
vis, initum motus ab se quæ dividit ollis,
sensifer unde oritur primum per viscera motus.
nam penitus prorsum latet hæc natura subestque
nec magis hac infra quicquam est in corpore nostro
atque anima est animæ proporro totius ipsa.
quod genus in nostris membris et corpore toto
mixta latens animi vis est animæque potestas,
corporibus quia de parvis paucisque creatast,
sic tibi nominis hæc expers vis, facta minutis
corporibus, latet atque animæ quasi totius ipsa
proporrost anima et dominatur corpore toto.
consimili ratione necessest ventus et aër
et calor inter se vigeant commixta per artus
atque aliis aliud subsit magis emineatque,
ut quiddam fieri videatur ab omnibus unum,
ni calor ac ventus seorsum seorsumque potestas
aëris interemant sensum diductaque solvant.
est etiam calor ille animo, quem sumit, in ira
cum fervescit et ex oculis micat acrius ardor;
est et frigida multa, comes formidinis, aura,
quæ ciet horrorem membris et concitat artus;
est etiam quoque pacati status aëris ille,
pectore tranquillo fit qui voltuque sereno.
sed calidi plus est illis quibus acria corda
iracundaque mens facile effervescit in ira,
quo genere in primis vis est violenta leonum,
pectora qui fremitu rumpunt plerumque gementes
nec capere irarum fluctus in pectore possunt.
at ventosa magis cervorum frigida mens est
et gelidas citius per viscera concitat auras,
quæ tremulum faciunt membris existere motum.
at natura boum placido magis aëre vivit
nec nimis irai fax umquam subdita percit
fumida, suffundens cæcæ caliginis umbra,
nec gelidis torpet telis perfixa pavoris;
interutrasque sitast cervos sævosque leones.
sic hominum genus est: quamvis doctrina politos
constituat pariter quosdam, tamen illa relinquit
naturæ cujusque animi vestigia prima.
nec radicitus evelli mala posse putandum'st,
quin proclivius hic iras decurrat ad acris,
ille metu citius paulo temptetur, at ille
tertius accipiat quædam clementius æquo.
inque aliis rebus multis differre necessest
naturas hominum varias moresque sequacis;
quorum ego nunc nequeo cæcas exponere causas
nec reperire figurarum tot nomina quot sunt
principiis, unde hæc oritur variantia rerum.
illud in his rebus video firmare potesse,
usque adeo naturarum vestigia linqui
parvola, quæ nequeat ratio depellere nobis,
ut nihil inpediat dignam dis degere vitam.
  Hæc igitur natura tenetur corpore ab omni
ipsaque corporis est custos et causa salutis;
nam communibus inter se radicibus hærent
nec sine pernicie divelli posse videntur.
quod genus e thuris glæbis evellere odorem
haud facile est, quin intereat natura quoque eius,
sic animi atque animæ naturam corpore toto
extrahere haut facile est, quin omnia dissoluantur.
inplexis ita principiis ab origine prima
inter se fiunt consorti prædita vita,
nec sibi quæque sine alterius vi posse videtur
corporis atque animi seorsum sentire potestas,
sed communibus inter eas conflatur utrimque
motibus accensus nobis per viscera sensus.
  Prætertea corpus per se nec gignitur umquam
nec crescit neque post mortem durare videtur.
non enim, ut umor aquæ dimittit sæpe vaporem,
qui datus est, neque ea causa convellitur ipse,
sed manet incolumis, non, inquam, sic animai
discidium possunt artus perferre relicti,
sed penitus pereunt convulsi conque putrescunt.
ex ineunte ævo sic corporis atque animai
mutua vitalis discunt contagia motus,
maternis etiam membris alvoque reposta,
discidium [ut] nequeat fieri sine peste maloque;
ut videas, quoniam coniunctast causa salutis,
coniunctam quoque naturam consistere eorum.
  Quod super est, siquis corpus sentire refutat
atque animam credit permixtam corpore toto
suscipere hunc motum quem sensum nominitamus,
vel manifestas res contra verasque repugnat.
quid sit enim corpus sentire quis adferet umquam,
si non ipsa palam quod res dedit ac docuit nos?
"At dimissa anima corpus caret undique sensu."
perdit enim quod non proprium fuit eius in ævo
multaque prætertea perdit quom expellitur ævo.
  Dicere porro oculos nullam rem cernere posse,
sed per eos animum ut foribus spectare reclusis,
difficilest, contra cum sensus ducat eorum;
sensus enim trahit atque acies detrudit ad ipsas,
fulgida præsertim cum cernere sæpe nequimus,
lumina luminibus quia nobis præpediuntur.
quod foribus non fit; neque enim, qua cernimus ipsi,
ostia suscipiunt ullum reclusa laborem.
prætertea si pro foribus sunt lumina nostra,
iam magis exemptis oculis debere videtur
cernere res animus sublatis postibus ipsis.
  Illud in his rebus nequaquam sumere possis,
Democriti quod sancta viri sententia ponit,
corporis atque animi primordia singula primis
adposita alternis, variare ac nectere membra.
nam cum multo sunt animæ elementa minora
quam quibus e corpus nobis et viscera constant,
tum numero quoque concedunt et rara per artus
dissita sunt, dum taxat ut hoc promittere possis,
quantula prima queant nobis iniecta ciere
corpora sensiferos motus in corpore, tanta
intervalla tenere exordia prima animai.
nam neque pulveris inter dum sentimus adhæsum
corpore nec membris incussam sidere cretam,
nec nebulam noctu neque arani tenvia fila
obvia sentimus, quando obretimur euntes,
nec supera caput eiusdem cecidisse vietam
vestem nec plumas avium papposque volantis,
qui nimia levitate cadunt plerumque gravatim,
nec repentis itum cujusvis cumque animantis
sentimus nec priva pedum vestigia quæque,
corpore quæ in nostro culices et cetera ponunt.
usque adeo prius est in nobis multa ciendum
quam primordia sentiscant concussa animai,
semina corporibus nostris inmixta per artus,
et quam in his intervallis tuditantia possint
concursare coire et dissultare vicissim.
  Et magis est animus vitai claustra co‘rcens
et dominantior ad vitam quam vis animai.
nam sine mente animoque nequit residere per artus
temporis exiguam partem pars ulla animai,
sed comes insequitur facile et discedit in auras
et gelidos artus in leti frigore linquit.
at manet in vita cui mens animusque remansit,
quamvis est circum cæsis lacer undique membris;
truncus adempta anima circum membrisque remota
vivit et ætherias vitalis suscipit auras;
si non omnimodis, at magna parte animai
privatus, tamen in vita cunctatur et hæret;
ut, lacerato oculo circum si pupula mansit
incolumis, stat cernundi vivata potestas,
dum modo ne totum corrumpas luminis orbem
et circum cædas aciem solamque relinquas;
id quoque enim sine pernicie non fiet eorum.
at si tantula pars oculi media illa peresa est,
occidit extemplo lumen tenebræque secuntur,
incolumis quamvis alioqui splendidus orbis.
hoc anima atque animus vincti sunt foedere semper.
  Nunc age, nativos animantibus et mortalis
esse animos animasque levis ut noscere possis,
conquisita diu dulcique reperta labore
digna tua pergam disponere carmina vita.
tu fac utrumque uno subiungas nomine eorum
atque animam verbi causa cum dicere pergam,
mortalem esse docens, animum quoque dicere credas,
qua tenus est unum inter se coniunctaque res est.
  Principio quoniam tenuem constare minutis
corporibus docui multoque minoribus esse
principiis factam quam liquidus umor aquai
aut nebula aut fumus;®nam longe mobilitate
præstat et a tenui causa magis icta movetur,
quippe ubi imaginibus fumi nebulæque movetur;
quod genus in somnis sopiti ubi cernimus alte
exhalare vaporem altaria ferreque fumum;
nam procul hæc dubio nobis simulacra geruntur®
nunc igitur quoniam quassatis undique vasis
diffluere umorem et laticem discedere cernis,
et nebula ac fumus quoniam discedit in auras,
crede animam quoque diffundi multoque perire
ocius et citius dissolvi in corpora prima,
cum semel ex hominis membris ablata recessit;
quippe etenim corpus, quod vas quasi constitit eius,
cum cohibere nequit conquassatum ex aliqua re
ac rarefactum detracto sanguine venis,
aëre qui credas posse hanc cohiberier ullo,
corpore qui nostro rarus magis incohibens sit?
  Prætertea gigni pariter cum corpore et una
crescere sentimus pariterque senescere mentem.
nam vel ut infirmo pueri teneroque vagantur
corpore, sic animi sequitur sententia tenvis.
inde ubi robustis adolevit viribus ætas,
consilium quoque maius et auctior est animi vis.
post ubi jam validis quassatum est viribus ævi
corpus et obtusis ceciderunt viribus artus,
claudicat ingenium, delirat lingua [labat] mens,
omnia deficiunt atque uno tempore desunt.
ergo dissolui quoque convenit omnem animai
naturam, ceu fumus, in altas aëris auras;
quando quidem gigni pariter pariterque videmus
crescere et, [ut] docui, simul ævo fessa fatisci.
  Huc accedit uti videamus, corpus ut ipsum
suscipere inmanis morbos durumque dolorem,
sic animum curas acris luctumque metumque;
quare participem leti quoque convenit esse.
quin etiam morbis in corporis avius errat
sæpe animus; dementit enim deliraque fatur,
inter dumque gravi lethargo fertur in altum
æternumque soporem oculis nutuque cadenti;
unde neque exaudit voces nec noscere voltus
illorum potis est, ad vitam qui revocantes
circum stant lacrimis rorantes ora genasque.
quare animum quoque dissolui fateare necessest,
quandoquidem penetrant in eum contagia morbi;
nam dolor ac morbus leti fabricator uterquest,
multorum exitio perdocti quod sumus ante.
[et quoniam mentem sanari corpus ut ægrum
et pariter mentem sanari corpus inani]
denique cor, hominem cum vini vis penetravit
acris et in venas discessit diditus ardor,
consequitur gravitas membrorum, præpediuntur
crura vacillanti, tardescit lingua, madet mens,
nant oculi, clamor singultus jurgia gliscunt,
et jam cetera de genere hoc quæ cumque secuntur,
cur ea sunt, nisi quod vehemens violentia vini
conturbare animam consuevit corpore in ipso?
at quæ cumque queunt conturbari inque pediri,
significant, paulo si durior insinuarit
causa, fore ut pereant ævo privata futuro.
  Quin etiam subito vi morbi sæpe coactus
ante oculos aliquis nostros, ut fulminis ictu,
concidit et spumas agit, ingemit et tremit artus,
desipit, extentat nervos, torquetur, anhelat
inconstanter, et in jactando membra fatigat,
ni mirum quia vis morbi distracta per artus
turbat agens animam, spumans [ut] in æquore salso
ventorum validis fervescunt viribus undæ.
exprimitur porro gemitus, quia membra dolore
adficiuntur et omnino quod semina vocis
eliciuntur et ore foras glomerata feruntur
qua quasi consuerunt et sunt munita viai.
desipientia fit, quia vis animi atque animai
conturbatur et, ut docui, divisa seorsum
disiectatur eodem illo distracta veneno.
inde ubi jam morbi reflexit causa, reditque
in latebras acer corrupti corporis umor,
tum quasi vaccillans primum consurgit et omnis
paulatim redit in sensus animamque receptat.
hæc igitur tantis ubi morbis corpore in ipso
iactentur miserisque modis distracta laborent,
cur eadem credis sine corpore in aëre aperto
cum validis ventis ætatem degere posse?
  Et quoniam mentem sanari corpus ut ægrum
cernimus et flecti medicina posse videmus,
id quoque præsagit mortalem vivere mentem.
addere enim partis aut ordine traiecere æcum'st
aut aliquid prosum de summa detrahere hilum,
commutare animum qui cumque adoritur et infit
aut aliam quamvis naturam flectere quærit.
at neque transferri sibi partis nec tribui vult
inmortale quod est quicquam neque defluere hilum;
nam quod cumque suis mutatum finibus exit,
continuo hoc mors est illius quod fuit ante.
ergo animus sive ægrescit, mortalia signa
mittit, uti docui, seu flectitur a medicina.
usque adeo falsæ rationi vera videtur
res occurrere et effugium præcludere eunti
ancipitique refutatu convincere falsum.
  Denique sæpe hominem paulatim cernimus ire
et membratim vitalem deperdere sensum;
in pedibus primum digitos livescere et unguis,
inde pedes et crura mori, post inde per artus
ire alios tractim gelidi vestigia leti.
scinditur atque animæ hæc quoniam natura nec uno
tempore sincera existit, mortalis habendast.
quod si forte putas ipsam se posse per artus
introsum trahere et partis conducere in unum
atque ideo cunctis sensum diducere membris,
at locus ille tamen, quo copia tanta animai
cogitur, in sensu debet maiore videri;
qui quoniam nusquamst, ni mirum, ut diximus [ante>,
dilaniata foras dispargitur, interit ergo.
quin etiam si jam libeat concedere falsum
et dare posse animam glomerari in corpore eorum,
lumina qui lincunt moribundi particulatim,
mortalem tamen esse animam fateare necesse
nec refert utrum pereat dispersa per auras
an contracta suis e partibus obbrutescat,
quando hominem totum magis ac magis undique sensus
deficit et vitæ minus et minus undique restat.
   Et quoniam mens est hominis pars una locoque
fixa manet certo, vel ut aures atque oculi sunt
atque alii sensus qui vitam cumque gubernant,
et vel uti manus atque oculus naresve seorsum
secreta ab nobis nequeunt sentire neque esse,
sed tamen in parvo lincuntur tempore tali,
sic animus per se non quit sine corpore et ipso
esse homine, illius quasi quod vas esse videtur,
sive aliud quid vis potius coniunctius ei
fingere, quandoquidem conexu corpus adhæret.
  Denique corporis atque animi vivata potestas
inter se coniuncta valent vitaque fruuntur;
nec sine corpore enim vitalis edere motus
sola potest animi per se natura nec autem
cassum anima corpus durare et sensibus uti.
scilicet avolsus radicibus ut nequit ullam
dispicere ipse oculus rem seorsum corpore toto,
sic anima atque animus per se nil posse videtur.
ni mirum quia [per] venas et viscera mixtim,
per nervos atque ossa tenentur corpore ab omni
nec magnis intervallis primordia possunt
libera dissultare, ideo conclusa moventur
sensiferos motus, quos extra corpus in auras
aëris haut possunt post mortem eiecta moveri
propterea quia non simili ratione tenentur;
corpus enim atque animans erit aër, si cohibere
sese anima atque in eos poterit concludere motus,
quos ante in nervis et in ipso corpore agebat.
quare etiam atque etiam resoluto corporis omni
tegmine et eiectis extra vitalibus auris
dissolui sensus animi fateare necessest
atque animam, quoniam coniunctast causa duobus.
  Denique cum corpus nequeat perferre animai
discidium, quin in tætro tabescat odore,
quid dubitas quin ex imo penitusque coorta
emanarit uti fumus diffusa animæ vis,
atque ideo tanta mutatum putre ruina
conciderit corpus, penitus quia mota loco sunt
fundamenta foras manant animæque per artus
perque viarum omnis flexus, in corpore qui sunt,
atque foramina? multimodis ut noscere possis
dispertitam animæ naturam exisse per artus
et prius esse sibi distractam corpore in ipso,
quam prolapsa foras enaret in aëris auras.
  Quin etiam finis dum vitæ vertitur intra,
sæpe aliqua tamen e causa labefacta videtur
ire anima ac toto solui de corpore [tota]
et quasi supremo languescere tempore voltus
molliaque exsangui cadere omnia [corpore] membra.
quod genus est, animo male factum cum perhibetur
aut animam liquisse; ubi jam trepidatur et omnes
extremum cupiunt vitæ reprehendere vinclum;
conquassatur enim tum mens animæque potestas
omnis. et hæc ipso cum corpore conlabefiunt,
ut gravior paulo possit dissolvere causa.
   Quid dubitas tandem quin extra prodita corpus
inbecilla foras in aperto, tegmine dempto,
non modo non omnem possit durare per ævom,
sed minimum quodvis nequeat consistere tempus?
nec sibi enim quisquam moriens sentire videtur
ire foras animam incolumem de corpore toto,
nec prius ad jugulum et supera succedere fauces,
verum deficere in certa regione locatam;
ut sensus alios in parti quemque sua scit
dissolui. quod si inmortalis nostra foret mens,
non tam se moriens dissolvi conquereretur,
sed magis ire foras vestemque relinquere, ut anguis.
  Denique cur animi numquam mens consiliumque
gignitur in capite aut pedibus manibusve, sed unis
sedibus et certis regionibus omnibus hæret,
si non certa loca ad nascendum reddita cuique
sunt, et ubi quicquid possit durare creatum
atque ita multimodis partitis artubus esse,
membrorum ut numquam existat præposterus ordo?
usque adeo sequitur res rem, neque flamma creari
fluminibus solitast neque in igni gignier algor.
  Prætertea si inmortalis natura animaist
et sentire potest secreta a corpore nostro,
quinque, ut opinor, eam faciundum est sensibus auctam.
nec ratione alia nosmet proponere nobis
possumus infernas animas Acherunte vagare.
pictores itaque et scriptorum sæcla priora
sic animas intro duxerunt sensibus auctas.
at neque sorsum oculi neque nares nec manus ipsa
esse potest animæ neque sorsum lingua neque aures;
haud igitur per se possunt sentire neque esse.
  Et quoniam toto sentimus corpore inesse
vitalem sensum et totum esse animale videmus,
si subito medium celeri præciderit ictu
vis aliqua, ut sorsum partem secernat utramque,
dispertita procul dubio quoque vis animai
et discissa simul cum corpore dissicietur.
at quod scinditur et partis discedit in ullas,
scilicet æternam sibi naturam abnuit esse.
falciferos memorant currus abscidere membra
sæpe ita de subito permixta cæde calentis,
ut tremere in terra videatur ab artubus id quod
decidit abscisum, cum mens tamen atque hominis vis
mobilitate mali non quit sentire dolorem;
et simul in pugnæ studio quod dedita mens est,
corpore relicuo pugnam cædesque petessit,
nec tenet amissam lævam cum tegmine sæpe
inter equos abstraxe rotas falcesque rapaces,
nec cecidisse alius dextram, cum scandit et instat.
inde alius conatur adempto surgere crure,
cum digitos agitat propter moribundus humi pes.
et caput abscisum calido viventeque trunco
servat humi voltum vitalem oculosque patentis,
donec reliquias animai reddidit omnes.
quin etiam tibi si, lingua vibrante, minanti
serpentis cauda, procero corpore, utrumque
sit libitum in multas partis discidere ferro,
omnia jam sorsum cernes ancisa recenti
volnere tortari et terram conspargere tabo,
ipsam seque retro partem petere ore priorem,
volneris ardenti ut morsu premat icta dolore.
omnibus esse igitur totas dicemus in illis
particulis animas? at ea ratione sequetur
unam animantem animas habuisse in corpore multas.
ergo divisast ea quæ fuit una simul cum
corpore; quapropter mortale utrumque putandum'st,
in multas quoniam partis disciditur æque.
  Prætertea si inmortalis natura animai
constat et in corpus nascentibus insinuatur,
cur super ante actam ætatem meminisse nequimus
[interisse et quæ nunc est nunc esse creatam]
nec vestigia gestarum rerum ulla tenemus?
nam si tanto operest animi mutata potestas,
omnis ut actarum exciderit retinentia rerum,
non, ut opinor, id ab leto jam longius errat;
qua propter fateare necessest quæ fuit ante
interiisse, et quæ nunc est nunc esse creatam.
  Prætertea si jam perfecto corpore nobis
inferri solitast animi vivata potestas
tum cum gignimur et vitæ cum limen inimus,
haud ita conveniebat uti cum corpore et una
cum membris videatur in ipso sanguine cresse,
sed vel ut in cavea per se sibi vivere solam
convenit, ut sensu corpus tamen affluat omne.
quare etiam atque etiam neque originis esse putandum'st
expertis animas nec leti lege solutas;
nam neque tanto opere adnecti potuisse putandum'st
corporibus nostris extrinsecus insinuatas,
quod fieri totum contra manifesta docet res
®namque ita conexa est per venas viscera nervos
ossaque, uti dentes quoque sensu participentur;
morbus ut indicat et gelidai stringor aquai
et lapis oppressus subitis e frugibus asper®
nec, tam contextæ cum sint, exire videntur
incolumes posse et salvas exsolvere sese
omnibus e nervis atque ossibus articulisque,
quod si forte putas extrinsecus insinuatam
permanare animam nobis per membra solere,
tanto quique magis cum corpore fusa peribit;
quod permanat enim, dissolvitur, interit ergo;
dispertitur enim per caulas corporis omnis.
ut cibus, in membra atque artus cum diditur omnis,
disperit atque aliam naturam sufficit ex se,
sic anima atque animus quamvis [est] integra recens [in]
corpus eunt, tamen in manando dissoluuntur,
dum quasi per caulas omnis diduntur in artus
particulæ quibus hæc animi natura creatur,
quæ nunc in nostro dominatur corpore nata
ex illa quæ tunc periit partita per artus.
quapropter neque natali privata videtur
esse die natura animæ nec funeris expers.
  Semina prætertea linquontur necne animai
corpore in exanimo? quod si lincuntur et insunt,
haut erit ut merito inmortalis possit haberi,
partibus amissis quoniam libata recessit.
sin ita sinceris membris ablata profugit,
ut nullas partis in corpore liquerit ex se,
unde cadavera rancenti jam viscere vermes
expirant atque unde animantum copia tanta
exos et exanguis tumidos perfluctuat artus?
quod si forte animas extrinsecus insinuari?
vermibus et privas in corpora posse venire
credis nec reputas cur milia multa animarum
conveniant unde una recesserit, hoc tamen est ut
quærendum videatur et in discrimen agendum,
utrum tandem animæ venentur semina quæque
vermiculorum ipsæque sibi fabricentur ubi sint,
an quasi corporibus perfectis insinuentur.
at neque cur faciant ipsæ quareve laborent
dicere suppeditat. neque enim, sine corpore cum sunt,
sollicitæ volitant morbis alguque fameque;
corpus enim magis his vitiis adfine laborat,
et mala multa animus contage fungitur eius.
sed tamen his esto quamvis facere utile corpus,
cum subeant; at qua possint via nulla videtur.
haut igitur faciunt animæ sibi corpora et artus.
nec tamen est ut qui [cum] perfectis insinuentur
corporibus; neque enim poterunt suptiliter esse
conexæ neque consensu contagia fient.
  Denique cur acris violentia triste leonum
seminium sequitur, volpes dolus, et fuga cervos?
a patribus datur et [a] patrius pavor incitat artus,
et jam cetera de genere hoc cur omnia membris
ex ineunte ævo generascunt ingenioque,
si non, certa suo quia semine seminioque
vis animi pariter crescit cum corpore quoque?
quod si inmortalis foret et mutare soleret
corpora, permixtis animantes moribus essent,
effugeret canis Hyrcano de semine sæpe
cornigeri incursum cervi tremeretque per auras
aëris accipiter fugiens veniente columba,
desiperent homines, saperent fera sæcla ferarum.
illud enim falsa fertur ratione, quod aiunt
inmortalem animam mutato corpore flecti;
quod mutatur enim, dissolvitur, interit ergo;
traiciuntur enim partes atque ordine migrant;
quare dissolui quoque debent posse per artus,
denique ut intereant una cum corpore cunctæ.
sin animas hominum dicent in corpora semper
ire humana, tamen quæram cur e sapienti
stulta queat fieri, nec prudens sit puer ullus,
[si non, certa suo quia semine seminioque]
nec tam doctus equæ pullus quam fortis equi vis.
scilicet in tenero tenerascere corpore mentem
confugient. quod si jam fit, fateare necessest
mortalem esse animam, quoniam mutata per artus
tanto opere amittit vitam sensumque priorem.
quove modo poterit pariter cum corpore quoque
confirmata cupitum ætatis tangere florem
vis animi, nisi erit consors in origine prima?
quidve foras sibi vult membris exire senectis?
an metuit conclusa manere in corpore putri
et domus ætatis spatio ne fessa vetusto
obruat? at non sunt immortali ulla pericla.
  Denique conubia ad Veneris partusque ferarum
esse animas præsto deridiculum esse videtur,
expectare immortalis mortalia membra
innumero numero certareque præproperanter
inter se quæ prima potissimaque insinuetur;
si non forte ita sunt animarum foedera pacta,
ut quæ prima volans advenerit insinuetur
prima neque inter se contendant viribus hilum.
  Denique in æthere non arbor, non æquore in alto
nubes esse queunt nec pisces vivere in arvis
nec cruor in lignis neque saxis sucus inesse.
certum ac dispositum'st ubi quicquid crescat et insit.
sic animi natura nequit sine corpore oriri
sola neque a nervis et sanguine longius esse.
quod si posset enim, multo prius ipsa animi vis
in capite aut umeris aut imis calcibus esse
posset et innasci quavis in parte soleret,
tandem in eodem homine atque in eodem vase manere.
quod quoniam nostro quoque constat corpore certum
dispositumque videtur ubi esse et crescere possit
sorsum anima atque animus, tanto magis infitiandum
totum posse extra corpus durare genique.
quare, corpus ubi interiit, periisse necessest
confiteare animam distractam in corpore toto.
quippe etenim mortale æterno jungere et una
consentire putare et fungi mutua posse
desiperest; quid enim diversius esse putandum'st
aut magis inter se disiunctum discrepitansque,
quam mortale quod est inmortali atque perenni
iunctum in concilio sævas tolerare procellas?
prætertea quæcumque manent æterna necessest
aut quia sunt solido cum corpore respuere ictus
nec penetrare pati sibi quicquam quod queat artas
dissociare intus partis, ut materiai
corpora sunt, quorum naturam ostendimus ante,
aut ideo durare ætatem posse per omnem,
plagarum quia sunt expertia sicut inanest,
quod manet intactum neque ab ictu fungitur hilum,
aut etiam quia nulla loci sit copia circum,
quo quasi res possint discedere dissoluique,
sicut summarum summast æterna, neque extra
quis locus est quo diffugiant neque corpora sunt quæ
possint incidere et valida dissolvere plaga.
  Quod si forte ideo magis inmortalis habendast,
quod vitalibus ab rebus munita tenetur,
aut quia non veniunt omnino aliena salutis,
aut quia quæ veniunt aliqua ratione recedunt
pulsa prius quam quid noceant sentire queamus,
* * *
præter enim quam quod morbis cum corporis ægret,
advenit id quod eam de rebus sæpe futuris
macerat inque metu male habet curisque fatigat,
præteritisque male admissis peccata remordent.
adde furorem animi proprium atque oblivia rerum,
adde quod in nigras lethargi mergitur undas.
  Nil igitur mors est ad nos neque pertinet hilum,
quandoquidem natura animi mortalis habetur.
et vel ut ante acto nihil tempore sensimus ægri,
ad confligendum venientibus undique Poenis,
omnia cum belli trepido concussa tumultu
horrida contremuere sub altis ætheris auris,
in dubioque fuere utrorum ad regna cadendum
omnibus humanis esset terraque marique,
sic, ubi non erimus, cum corporis atque animai
discidium fuerit, quibus e sumus uniter apti,
scilicet haud nobis quicquam, qui non erimus tum,
accidere omnino poterit sensumque movere,
non si terra mari miscebitur et mare cælo.
et si jam nostro sentit de corpore postquam
distractast animi natura animæque potestas,
nil tamen est ad nos, qui comptu coniugioque
corporis atque animæ consistimus uniter apti.
nec, si materiem nostram collegerit ætas
post obitum rursumque redegerit ut sita nunc est,
atque iterum nobis fuerint data lumina vitæ,
pertineat quicquam tamen ad nos id quoque factum,
interrupta semel cum sit repetentia nostri.
et nunc nil ad nos de nobis attinet, ante
qui fuimus, [neque] jam de illis nos adficit angor.
nam cum respicias inmensi temporis omne
præteritum spatium, tum motus materiai
multimodi quam sint, facile hoc adcredere possis,
semina sæpe in eodem, ut nunc sunt, ordine posta
hæc eadem, quibus e nunc nos sumus, ante fuisse.
nec memori tamen id quimus reprehendere mente;
inter enim jectast vitai pausa vageque
deerrarunt passim motus ab sensibus omnes.
debet enim, misere si forte ægreque futurum'st;
ipse quoque esse in eo tum tempore, cui male possit
accidere. id quoniam mors eximit, esseque prohibet
illum cui possint incommoda conciliari,
scire licet nobis nihil esse in morte timendum
nec miserum fieri qui non est posse, neque hilum
differre an nullo fuerit jam tempore natus,
mortalem vitam mors cum inmortalis ademit.
  Proinde ubi se videas hominem indignarier ipsum,
post mortem fore ut aut putescat corpore posto
aut flammis interfiat malisve ferarum,
scire licet non sincerum sonere atque subesse
cæcum aliquem cordi stimulum, quamvis neget ipse
credere se quemquam sibi sensum in morte futurum;
non, ut opinor, enim dat quod promittit et unde
nec radicitus e vita se tollit et eicit,
sed facit esse sui quiddam super inscius ipse.
vivus enim sibi cum proponit quisque futurum,
corpus uti volucres lacerent in morte feræque,
ipse sui miseret; neque enim se dividit illim
nec removet satis a proiecto corpore et illum
se fingit sensuque suo contaminat astans.
hinc indignatur se mortalem esse creatum
nec videt in vera nullum fore morte alium se,
qui possit vivus sibi se lugere peremptum
stansque jacentem [se] lacerari urive dolere.
nam si in morte malum'st malis morsuque ferarum
tractari, non invenio qui non sit acerbum
ignibus inpositum calidis torrescere flammis
aut in melle situm suffocari atque rigere
frigore, cum summo gelidi cubat æquore saxi,
urgerive superne obrutum pondere terræ.
  "Jam jam non domus accipiet te læta neque uxor
optima, nec dulces occurrent oscula nati
præripere et tacita pectus dulcedine tangent.
non poteris factis florentibus esse tuisque
præsidium. misero misere" aiunt "omnia ademit
una dies infesta tibi tot præmia vitæ."
illud in his rebus non addunt "nec tibi earum
iam desiderium rerum super insidet una."
quod bene si videant animo dictisque sequantur,
dissoluant animi magno se angore metuque.
"tu quidem ut es leto sopitus, sic eris ævi
quod super est cunctis privatus doloribus ægris;
at nos horrifico cinefactum te prope busto
insatiabiliter deflevimus, æternumque
nulla dies nobis mærorem e pectore demet."
illud ab hoc igitur quærendum est, quid sit amari
tanto opere, ad somnum si res redit atque quietem,
cur quisquam æterno possit tabescere luctu.
  Hoc etiam faciunt ubi discubuere tenentque
pocula sæpe homines et inumbrant ora coronis,
ex animo ut dicant: "brevis hic est fructus homullis;
iam fuerit neque post umquam revocare licebit."
tam quam in morte mali cum primis hoc sit eorum,
quod sitis exurat miseros atque arida torrat,
aut aliæ cujus desiderium insideat rei.
nec sibi enim quisquam tum se vitamque requiret,
cum pariter mens et corpus sopita quiescunt;
nam licet æternum per nos sic esse soporem,
nec desiderium nostri nos adficit ullum,
et tamen haud quaquam nostros tunc illa per artus
longe ab sensiferis primordia motibus errant,
cum correptus homo ex somno se colligit ipse.
multo igitur mortem minus ad nos esse putandum'st,
si minus esse potest quam quod nihil esse videmus;
maior enim turbæ disiectus materiai
consequitur leto nec quisquam expergitus extat,
frigida quem semel est vitai pausa secuta.
   Denique si vocem rerum natura repente.
mittat et hoc alicui nostrum sic increpet ipsa:
"quid tibi tanto operest, mortalis, quod nimis ægris
luctibus indulges? quid mortem congemis ac fles?
nam [si] grata fuit tibi vita ante acta priorque
et non omnia pertusum congesta quasi in vas
commoda perfluxere atque ingrata interiere;
cur non ut plenus vitæ conviva recedis
æquo animoque capis securam, stulte, quietem?
sin ea quæ fructus cumque es periere profusa
vitaque in offensost, cur amplius addere quæris,
rursum quod pereat male et ingratum occidat omne,
non potius vitæ finem facis atque laboris?
nam tibi prætertea quod machiner inveniamque,
quod placeat, nihil est; eadem sunt omnia semper.
si tibi non annis corpus jam marcet et artus
confecti languent, eadem tamen omnia restant,
omnia si perges vivendo vincere sæcla,
atque etiam potius, si numquam sis moriturus",
quid respondemus, nisi justam intendere litem
naturam et veram verbis exponere causam?
grandior hic vero si jam seniorque queratur
atque obitum lamentetur miser amplius æquo,
non merito inclamet magis et voce increpet acri:
"aufer abhinc lacrimas, baratre, et compesce querellas.
omnia perfunctus vitai præmia marces;
sed quia semper aves quod abest, præsentia temnis,
inperfecta tibi elapsast ingrataque vita,
et nec opinanti mors ad caput adstitit ante
quam satur ac plenus possis discedere rerum.
nunc aliena tua tamen ætate omnia mitte
æquo animoque, age dum, magnis concede necessis?"
iure, ut opinor, agat, jure increpet inciletque;
cedit enim rerum novitate extrusa vetustas
semper, et ex aliis aliud reparare necessest.
  Nec quisquam in baratrum nec Tartara deditur atra;
materies opus est, ut crescant postera sæcla;
quæ tamen omnia te vita perfuncta sequentur;
nec minus ergo ante hæc quam tu cecidere cadentque.
sic alid ex alio numquam desistet oriri
vitaque mancipio nulli datur, omnibus usu.
respice item quam nil ad nos ante acta vetustas
temporis æterni fuerit, quam nascimur ante.
hoc igitur speculum nobis natura futuri
temporis exponit post mortem denique nostram.
numquid ibi horribile apparet, num triste videtur
quicquam, non omni somno securius exstat?
  Atque ea ni mirum quæ cumque Acherunte profundo
prodita sunt esse, in vita sunt omnia nobis.
nec miser inpendens magnum timet aëre saxum
Tantalus, ut famast, cassa formidine torpens;
sed magis in vita divom metus urget inanis
mortalis casumque timent quem cuique ferat fors.
nec Tityon volucres ineunt Acherunte jacentem
nec quod sub magno scrutentur pectore quicquam
perpetuam ætatem possunt reperire profecto.
quam libet immani proiectu corporis exstet,
qui non sola novem dispessis jugera membris
optineat, sed qui terrai totius orbem,
non tamen æternum poterit perferre dolorem
nec præbere cibum proprio de corpore semper.
sed Tityos nobis hic est, in amore jacentem
quem volucres lacerant atque exest anxius angor
aut alia quavis scindunt cuppedine curæ.
Sisyphus in vita quoque nobis ante oculos est,
qui petere a populo fasces sævasque secures
imbibit et semper victus tristisque recedit.
nam petere imperium, quod inanest nec datur umquam,
atque in eo semper durum sufferre laborem,
hoc est adverso nixantem trudere monte
saxum, quod tamen [e] summo jam vertice rusum
volvitur et plani raptim petit æquora campi.
deinde animi ingratam naturam pascere semper
atque explere bonis rebus satiareque numquam,
quod faciunt nobis annorum tempora, circum
cum redeunt fetusque ferunt variosque lepores,
nec tamen explemur vitai fructibus umquam,
hoc, ut opinor, id est, ævo florente puellas
quod memorant laticem pertusum congerere in vas,
quod tamen expleri nulla ratione potestur.
Cerberus et Furiæ jam vero et lucis egestas,
Tartarus horriferos eructans faucibus æstus!
qui neque sunt usquam nec possunt esse profecto;
sed metus in vita poenarum pro male factis
est insignibus insignis scelerisque luela,
carcer et horribilis de saxo jactus deorsum,
verbera carnifices robur pix lammina tædæ;
quæ tamen etsi absunt, at mens sibi conscia factis
præmetuens adhibet stimulos torretque flagellis,
nec videt interea qui terminus esse malorum
possit nec quæ sit poenarum denique finis,
atque eadem metuit magis hæc ne in morte gravescant.
hic Acherusia fit stultorum denique vita.
  Hoc etiam tibi tute interdum dicere possis.
"lumina sis oculis etiam bonus Ancus reliquit,
qui melior multis quam tu fuit, improbe, rebus.
inde alii multi reges rerumque potentes
occiderunt, magnis qui gentibus imperitarunt.
ille quoque ipse, viam qui quondam per mare magnum
stravit iterque dedit legionibus ire per altum
ac pedibus salsas docuit super ire lucunas
et contempsit equis insultans murmura ponti,
lumine adempto animam moribundo corpore fudit.
Scipiadas, belli fulmen, Carthaginis horror,
ossa dedit terræ proinde ac famul infimus esset.
adde repertores doctrinarum atque leporum,
adde Heliconiadum comites; quorum unus Homerus
sceptra potitus eadem aliis sopitus quietest.
denique Democritum post quam matura vetustas
admonuit memores motus languescere mentis,
sponte sua leto caput obvius optulit ipse.
ipse Epicurus obit decurso lumine vitæ,
qui genus humanum ingenio superavit et omnis
restinxit stellas exortus ut ætherius sol.
tu vero dubitabis et indignabere obire?
mortua cui vita est prope jam vivo atque videnti,
qui somno partem maiorem conteris ævi,
et viligans stertis nec somnia cernere cessas
sollicitamque geris cassa formidine mentem
nec reperire potes tibi quid sit sæpe mali, cum
ebrius urgeris multis miser undique curis
atque animo incerto fluitans errore vagaris."
  Si possent homines, proinde ac sentire videntur
pondus inesse animo, quod se gravitate fatiget,
e quibus id fiat causis quoque noscere et unde
tanta mali tam quam moles in pectore constet,
haut ita vitam agerent, ut nunc plerumque videmus
quid sibi quisque velit nescire et quærere semper,
commutare locum, quasi onus deponere possit.
Exit sæpe foras magnis ex ædibus ille,
esse domi quem pertæsum'st, subitoque [revertit>,
quippe foris nihilo melius qui sentiat esse.
Currit agens mannos ad villam præcipitanter
auxilium tectis quasi ferre ardentibus instans;
oscitat extemplo, tetigit cum limina villæ,
aut abit in somnum gravis atque oblivia quærit,
aut etiam properans urbem petit atque revisit.
Hoc se quisque modo fugit, at quem scilicet, ut fit,
effugere haut potis est: ingratius hæret et odit
propterea, morbi quia causam non tenet æger;
quam bene si videat, jam rebus quisque relictis
naturam primum studeat cognoscere rerum,
temporis æterni quoniam, non unius horæ,
ambigitur status, in quo sit mortalibus omnis
ætas, post mortem quæ restat cumque manendo.
  Denique tanto opere in dubiis trepidare periclis
quæ mala nos subigit vitai tanta cupido?
certe equidem finis vitæ mortalibus adstat
nec devitari letum pote, quin obeamus.
Prætertea versamur ibidem atque insumus usque
nec nova vivendo procuditur ulla voluptas;
sed dum abest quod avemus, id exsuperare videtur
cetera; post aliud, cum contigit illud, avemus
et sitis æqua tenet vitai semper hiantis.
Posteraque in dubiost fortunam quam vehat ætas,
quidve ferat nobis casus quive exitus instet.
nec prorsum vitam ducendo demimus hilum
tempore de mortis nec delibare valemus,
quo minus esse diu possimus forte perempti.
proinde licet quod vis vivendo condere sæcla,
mors æterna tamen nihilo minus illa manebit,
nec minus ille diu jam non erit, ex hodierno
lumine qui finem vitai fecit, et ille,
mensibus atque annis qui multis occidit ante.

  

Liber Quartus

  Avia Pieridum peragro loca nullius ante
trita solo. Juvat integros accedere fontis
atque haurire, juvatque novos decerpere flores
insignemque meo capiti petere inde coronam,
unde prius nulli velarint tempora musæ;
primum quod magnis doceo de rebus et artis
religionum animum nodis exsolvere pergo,
deinde quod obscura de re tam lucida pango
carmina musæo contingens cuncta lepore.
id quoque enim non ab nulla ratione videtur;
nam vel uti pueris absinthia tætra medentes
cum dare conantur, prius oras pocula circum
contingunt mellis dulci flavoque liquore,
ut puerorum ætas inprovida ludificetur
labrorum tenus, interea perpotet amarum
absinthi laticem deceptaque non capiatur,
sed potius tali facto recreata valescat,
sic ego nunc, quoniam hæc ratio plerumque videtur
tristior esse quibus non est tractata, retroque
volgus abhorret ab hac, volui tibi suaviloquenti
carmine Pierio rationem exponere nostram
et quasi musæo dulci contingere melle;
si tibi forte animum tali ratione tenere
versibus in nostris possem, dum percipis omnem
naturam rerum ac persentis utilitatem.
  Sed quoniam docui cunctarum exordia rerum
qualia sint et quam variis distantia formis
sponte sua volitent æterno percita motu
quoque modo possit res ex his quæque creari,
[nunc agere incipiam tibi quod vehementer ad has res
attinet esse ea quæ rerum simulacra vocamus,
quæ quasi membranæ vel cortex nominitandast,]
atque animi quoniam docui natura quid esset
et quibus e rebus cum corpore compta vigeret
quove modo distracta rediret in ordia prima,
nunc agere incipiam tibi, quod vehementer ad has res
attinet esse ea quæ rerum simulacra vocamus,
quod speciem ac formam similem gerit eius imago,
cujus cumque cluet de corpore fusa vagari;
quæ quasi membranæ summo de corpore rerum
dereptæ volitant ultroque citroque per auras,
atque eadem nobis vigilantibus obvia mentes
terrificant atque in somnis, cum sæpe figuras
contuimur miras simulacraque luce carentum,
quæ nos horrifice languentis sæpe sopore
excierunt ne forte animas Acherunte reamur
effugere aut umbras inter vivos volitare
neve aliquid nostri post mortem posse relinqui,
cum corpus simul atque animi natura perempta
in sua discessum dederint primordia quæque.
dico igitur rerum effigias tenuisque figuras
mittier ab rebus summo de cortice eorum;
id licet hinc quamvis hebeti cognoscere corde.
   Principio quoniam mittunt in rebus apertis
corpora res multæ, partim diffusa solute,
robora ceu fumum mittunt ignesque vaporem,
et partim contexta magis condensaque, ut olim
cum teretis ponunt tunicas æstate cicadæ,
et vituli cum membranas de corpore summo
nascentes mittunt, et item cum lubrica serpens
exuit in spinis vestem; nam sæpe videmus
illorum spoliis vepres volitantibus auctas.
quæ quoniam fiunt, tenuis quoque debet imago
ab rebus mitti summo de corpore rerum.
nam cur illa cadant magis ab rebusque recedant
quam quæ tenvia sunt, hiscendist nulla potestas;
præsertim cum sint in summis corpora rebus
multa minuta, jaci quæ possint ordine eodem
quo fuerint et formai servare figuram,
et multo citius, quanto minus indupediri
pauca queunt et [quæ] sunt prima fronte locata.
nam certe jacere ac largiri multa videmus,
non solum ex alto penitusque, ut diximus ante,
verum de summis ipsum quoque sæpe colorem.
et volgo faciunt id lutea russaque vela
et ferrugina, cum magnis intenta theatris
per malos volgata trabesque trementia flutant;
namque ibi consessum caveai supter et omnem
scænai speciem patrum matrumque deorsum
inficiunt coguntque suo fluitare colore.
et quanto circum mage sunt inclusa theatri
moenia, tam magis hæc intus perfusa lepore
omnia conrident correpta luce diei.
ergo lintea de summo cum corpore fucum
mittunt, effigias quoque debent mittere tenvis
res quæque, ex summo quoniam jaculantur utraque.
sunt igitur jam formarum vestigia certa,
quæ volgo volitant subtili prædita filo
nec singillatim possunt secreta videri.
  Prætertea omnis odor fumus vapor atque aliæ res
consimiles ideo diffusæ rebus abundant,
ex alto quia dum veniunt extrinsecus ortæ
scinduntur per iter flexum, nec recta viarum
ostia sunt, qua contendant exire coortæ.
at contra tenuis summi membrana coloris
cum jacitur, nihil est quod eam discerpere possit,
in promptu quoniam est in prima fronte locata.
  Postremo speculis in aqua splendoreque in omni
quæ cumque apparent nobis simulacra, necessest,
quandoquidem simili specie sunt prædita rerum,
exin imaginibus missis consistere eorum.
[nam cur illa cadant magis ab rebusque recedant
quam quæ tenuia sunt, hiscendist nulla potestas.]
sunt igitur tenues formarum illis similesque
effigiæ, singillatim quas cernere nemo
cum possit, tamen adsiduo crebroque repulsu
reiectæ reddunt speculorum ex æquore visum,
nec ratione alia servari posse videntur,
tanto opere ut similes reddantur cuique figuræ.
  Nunc age, quam tenui natura constet imago
percipe. et in primis, quoniam primordia tantum
sunt infra nostros sensus tantoque minora
quam quæ primum oculi coeptant non posse tueri,
nunc tamen id quoque uti confirmem, exordia rerum
cunctarum quam sint subtilia percipe paucis.
primum animalia sunt jam partim tantula, corum
tertia pars nulla possit ratione videri.
horum intestinum quodvis quale esse putandum'st!
quid cordis globus aut oculi? quid membra? quid artus?
quantula sunt! quid prætertea primordia quæque,
unde anima atque animi constet natura necessum'st,
nonne vides quam sint subtilia quamque minuta?
prætertea quæcumque suo de corpore odorem
expirant acrem, panaces absinthia tætra
habrotonique graves et tristia centaurea,
quorum unum quidvis leviter si forte duobus
* * *
quin potius noscas rerum simulacra vagari
multa modis multis, nulla vi cassaque sensu?
  Sed ne forte putes ea demum sola vagari,
quæ cumque ab rebus rerum simulacra recedunt,
sunt etiam quæ sponte sua gignuntur et ipsa
constituuntur in hoc cælo, qui dicitur ær,
quæ multis formata modis sublime feruntur,
ut nubes facile inter dum concrescere in alto
cernimus et mundi speciem violare serenam
aëra mulcentes motu; nam sæpe Gigantum
ora volare videntur et umbram ducere late,
inter dum magni montes avolsaque saxa
montibus ante ire et solem succedere præter,
inde alios trahere atque inducere belua nimbos.
nec speciem mutare suam liquentia cessant
et cujusque modi formarum vertere in oras.
  Nunc ea quam facili et celeri ratione genantur
perpetuoque fluant ab rebus lapsaque cedant
* * *
semper enim summum quicquid de rebus abundat,
quod jaculentur. et hoc alias cum pervenit in res,
transit, ut in primis vestem; sed ubi aspera saxa
aut in materiam ligni pervenit, ibi jam
scinditur, ut nullum simulacrum reddere possit.
at cum splendida quæ constant opposta fuerunt
densaque, ut in primis speculum est, nihil accidit horum;
nam neque, uti vestem, possunt transire, neque autem
scindi; quam meminit levor præstare salutem.
qua propter fit ut hinc nobis simulacra redundent.
et quamvis subito quovis in tempore quamque
rem contra speculum ponas, apparet imago;
perpetuo fluere ut noscas e corpore summo
texturas rerum tenuis tenuisque figuras.
ergo multa brevi spatio simulacra genuntur,
ut merito celer his rebus dicatur origo.
et quasi multa brevi spatio summittere debet
lumina sol, ut perpetuo sint omnia plena,
sic ab rebus item simili ratione necessest
temporis in puncto rerum simulacra ferantur
multa modis multis in cunctas undique partis;
quandoquidem speculum quo cumque obvertimus oris,
res ibi respondent simili forma atque colore.
  Prætertea modo cum fuerit liquidissima cæli
tempestas, perquam subito fit turbida foede,
undique uti tenebras omnis Acherunta rearis
liquisse et magnas cæli complesse cavernas.
usque adeo tætra nimborum nocte coorta
inpendent atræ Formidinis ora superne;
quorum quantula pars sit imago dicere nemost
qui possit neque eam rationem reddere dictis.
  Nunc age, quam celeri motu simulacra ferantur,
et quæ mobilitas ollis tranantibus auras
reddita sit, longo spatio ut brevis hora teratur,
in quem quæque locum diverso numine tendunt,
suavidicis potius quam multis versibus edam;
parvus ut est cycni melior canor, ille gruum quam
clamor in ætheriis dispersus nubibus austri.
  Principio persæpe levis res atque minutis
corporibus factas celeris licet esse videre.
in quo jam genere est solis lux et vapor eius,
propterea quia sunt e primis facta minutis,
quæ quasi cuduntur perque aëris intervallum
non dubitant transire sequenti concita plaga;
suppeditatur enim confestim lumine lumen
et quasi protelo stimulatur fulgere fulgur.
qua propter simulacra pari ratione necessest
inmemorabile per spatium transcurrere posse
temporis in puncto, primum quod parvola causa
est procul a tergo quæ provehat atque propellat,
quod super est, ubi tam volucri levitate ferantur,
deinde quod usque adeo textura prædita rara
mittuntur, facile ut quasvis penetrare queant res
et quasi permanare per aëris intervallum.
  Prætertea si quæ penitus corpuscula rerum
ex altoque foras mittuntur, solis uti lux
ac vapor, hæc puncto cernuntur lapsa diei
per totum cæli spatium diffundere sese
perque volare mare ac terras cælumque rigare.
quid quæ sunt igitur jam prima fronte parata,
cum jaciuntur et emissum res nulla moratur?
quone vides citius debere et longius ire
multiplexque loci spatium transcurrere eodem
tempore quo solis pervolgant lumina cælum?
  Hoc etiam in primis specimen verum esse videtur,
quam celeri motu rerum simulacra ferantur,
quod simul ac primum sub diu splendor aquai
ponitur, extemplo cælo stellante serena
sidera respondent in aqua radiantia mundi.
iamne vides igitur quam puncto tempore imago
ætheris ex oris in terrarum accidat oras?
quare etiam atque etiam mitti fateare necessest
corpora quæ feriant oculos visumque lacessant.
perpetuoque fluunt certis ab rebus odores,
frigus ut a fluviis, calor ab sole, æstus ab undis
æquoris, exesor moerorum litora circum,
nec variæ cessant voces volitare per auras.
denique in os salsi venit umor sæpe saporis,
cum mare versamur propter, dilutaque contra
cum tuimur misceri absinthia, tangit amaror.
usque adeo omnibus ab rebus res quæque fluenter
fertur et in cunctas dimittitur undique partis
nec mora nec requies interdatur ulla fluendi,
perpetuo quoniam sentimus et omnia semper
cernere odorari licet et sentire sonare.
  Prætertea quoniam manibus tractata figura
in tenebris quædam cognoscitur esse eadem quæ
cernitur in luce et claro candore, necessest
consimili causa tactum visumque moveri.
nunc igitur si quadratum temptamus et id nos
commovet in tenebris, in luci quæ poterit res
accidere ad speciem quadrata, nisi eius imago?
esse in imaginibus qua propter causa videtur
cernundi neque posse sine his res ulla videri.
  Nunc ea quæ dico rerum simulacra feruntur
undique et in cunctas jaciuntur didita partis;
verum nos oculis quia solis cernere quimus,
propterea fit uti, speciem quo vertimus, omnes
res ibi eam contra feriant forma atque colore.
et quantum quæque ab nobis res absit, imago
efficit ut videamus et internoscere curat;
nam cum mittitur, extemplo protrudit agitque
aëra qui inter se cumque est oculosque locatus,
isque ita per nostras acies perlabitur omnis
et quasi perterget pupillas atque ita transit.
propterea fit uti videamus quam procul absit
res quæque. et quanto plus aëris ante agitatur
et nostros oculos perterget longior aura,
tam procul esse magis res quæque remota videtur.
scilicet hæc summe celeri ratione geruntur,
quale sit ut videamus, et una quam procul absit.
  Illud in his rebus minime mirabile habendum'st,
cur, ea quæ feriant oculos simulacra videri
singula cum nequeant, res ipsæ perspiciantur.
ventus enim quoque paulatim cum verberat et cum
acre fluit frigus, non privam quamque solemus
particulam venti sentire et frigoris eius,
sed magis unorsum, fierique perinde videmus
corpore tum plagas in nostro tam quam aliquæ res
verberet atque sui det sensum corporis extra.
prætertea lapidem digito cum tundimus, ipsum
tangimus extremum saxi summumque colorem
nec sentimus eum tactu, verum magis ipsam
duritiem penitus saxi sentimus in alto.
  Nunc age, cur ultra speculum videatur imago
percipe: nam certe penitus remmota videtur.
quod genus illa foris quæ vere transpiciuntur,
ianua cum per se transpectum præbet apertum,
multa facitque foris ex ædibus ut videantur;
is quoque enim duplici geminoque fit aëre visus.
primus enim citra postes tum cernitur aër,
inde fores ipsæ dextra lævaque secuntur,
post extraria lux oculos perterget et aër
alter, et illa foris quæ vere transpiciuntur.
sic ubi se primum speculi proiecit imago,
dum venit ad nostras acies, protrudit agitque
aëra qui inter se cumquest oculosque locatus,
et facit, ut prius hunc omnem sentire queamus
quam speculum; sed ubi [in] speculum quoque sensimus ipsum,
continuo a nobis in eum quæ fertur imago
pervenit, et nostros oculos reiecta revisit
atque alium præ se propellens aëra volvit,
et facit ut prius hunc quam se videamus, eoque
distare ab speculo tantum semota videtur.
quare etiam atque etiam minime mirarier est par
* * *
illis quæ reddunt speculorum ex æquore visum,
aëribus binis quoniam res confit utraque.
  Nunc ea quæ nobis membrorum dextera pars est,
in speculis fit ut in læva videatur eo quod
planitiem ad speculi veniens cum offendit imago,
non convertitur incolumis, sed recta retrorsum
sic eliditur, ut siquis, prius arida quam sit
cretea persona, adlidat pilæve trabive,
atque ea continuo rectam si fronte figuram
servet et elisam retro sese exprimat ipsa.
fiet ut, ante oculus fuerit qui dexter, ut idem
nunc sit lævus et e lævo sit mutua dexter.
  Fit quoque de speculo in speculum ut tradatur imago,
quinque etiam [aut] sex ut fieri simulacra su‘rint.
nam quæ cumque retro parte interiore latebunt,
inde tamen, quamvis torte penitusque remota,
omnia per flexos aditus educta licebit
pluribus hæc speculis videantur in ædibus esse.
usque adeo speculo in speculum translucet imago,
et cum læva data est, fit rusum ut dextera fiat,
inde retro rursum redit et convertit eodem.
  Quin etiam quæ cumque latuscula sunt speculorum
adsimili lateris flexura prædita nostri,
dextera ea propter nobis simulacra remittunt,
aut quia de speculo in speculum transfertur imago,
inde ad nos elisa bis advolat, aut etiam quod
circum agitur, cum venit, imago propterea quod
flexa figura docet speculi convertier ad nos.
  Indugredi porro pariter simulacra pedemque
ponere nobiscum credas gestumque imitari
propterea quia, de speculi qua parte recedas,
continuo nequeunt illinc simulacra reverti;
omnia quandoquidem cogit natura referri
ac resilire ab rebus ad æquos reddita flexus.
  Splendida porro oculi fugitant vitantque tueri.
sol etiam cæcat, contra si tendere pergas,
propterea quia vis magnast ipsius et alte
aëra per purum simulacra feruntur
et feriunt oculos turbantia composituras.
  Prætertea splendor qui cumque est acer adurit
sæpe oculos ideo quod semina possidet ignis
multa, dolorem oculis quæ gignunt insinuando.
lurida prætertea fiunt quæ cumque tuentur
arquati, quia luroris de corpore eorum
semina multa fluunt simulacris obvia rerum,
multaque sunt oculis in eorum denique mixta,
quæ contage sua palloribus omnia pingunt.
  E tenebris autem quæ sunt in luce tuemur
propterea quia, cum propior caliginis aër
ater init oculos prior et possedit apertos,
insequitur candens confestim lucidus aër,
qui quasi purgat eos ac nigras discutit umbras
aëris illius; nam multis partibus hic est
mobilior multisque minutior et mage pollens.
qui simul atque vias oculorum luce replevit
atque pate fecit, quas ante obsederat aër
, continuo rerum simulacra secuntur,
quæ sita sunt in luce, lacessuntque ut videamus.
quod contra facere in tenebris e luce nequimus
propterea quia posterior caliginis aër
crassior insequitur, qui cuncta foramina complet
obsiditque vias oculorum, ne simulacra
possint ullarum rerum coniecta moveri.
  Quadratasque procul turris cum cernimus urbis,
propterea fit uti videantur sæpe rutundæ,
angulus optusus quia longe cernitur omnis
sive etiam potius non cernitur ac perit eius
plaga nec ad nostras acies perlabitur ictus,
aëra per multum quia dum simulacra feruntur,
cogit hebescere eum crebris offensibus aër.
hoc ubi suffugit sensum simul angulus omnis.
fit quasi ut ad turnum saxorum structa tuantur;
non tamen ut coram quæ sunt vereque rutunda,
sed quasi adumbratim paulum simulata videntur.
  Umbra videtur item nobis in sole moveri
et vestigia nostra sequi gestumque imitari,
aëra si credis privatum lumine posse
indugredi, motus hominum gestumque sequentem;
nam nihil esse potest aliud nisi lumine cassus
aër id quod nos umbram perhibere su‘mus.
ni mirum, quia terra locis ex ordine certis
lumine privatur solis qua cumque meantes
officimus, repletur item quod liquimus eius,
propterea fit uti videatur, quæ fuit umbra
corporis, e regione eadem nos usque secuta.
semper enim nova se radiorum lumina fundunt
primaque dispereunt, quasi in ignem lana trahatur.
propterea facile et spoliatur lumine terra
et repletur item nigrasque sibi abluit umbras.
  Nec tamen hic oculos falli concedimus hilum.
nam quo cumque loco sit lux atque umbra tueri
illorum est; eadem vero sint lumina necne,
umbraque quæ fuit hic eadem nunc transeat illuc,
an potius fiat paulo quod diximus ante,
hoc animi demum ratio discernere debet,
nec possunt oculi naturam noscere rerum.
proinde animi vitium hoc oculis adfingere noli.
  Qua vehimur navi, fertur, cum stare videtur;
quæ manet in statione, ea præter creditur ire.
et fugere ad puppim colles campique videntur,
quos agimus præter navem velisque volamus.
  Sidera cessare ætheriis adfixa cavernis
cuncta videntur, et adsiduo sunt omnia motu,
quandoquidem longos obitus exorta revisunt,
cum permensa suo sunt cælum corpore claro.
solque pari ratione manere et luna videtur
in statione, ea quæ ferri res indicat ipsa.
  Exstantisque procul medio de gurgite montis
classibus inter quos liber patet exitus ingens,
insula coniunctis tamen ex his una videtur.
atria versari et circum cursare columnæ
usque adeo fit uti pueris videantur, ubi ipsi
desierunt verti, vix ut jam credere possint
non supra sese ruere omnia tecta minari.
  Jamque rubrum tremulis jubar ignibus erigere alte
cum coeptat natura supraque extollere montes,
quos tibi tum supra sol montis esse videtur
comminus ipse suo contingens fervidus igni,
vix absunt nobis missus bis mille sagittæ,
vix etiam cursus quingentos sæpe veruti;
inter eos solemque jacent immania ponti
æquora substrata ætheriis ingentibus oris,
interiectaque sunt terrarum milia multa,
quæ variæ retinent gentes et sæcla ferarum.
  At coniectus aquæ digitum non altior unum,
qui lapides inter sistit per strata viarum,
despectum præbet sub terras inpete tanto,
a terris quantum cæli patet altus hiatus,
nubila despicere et cælum ut videare videre,
corpora mirande sub terras abdita cælo.
  Denique ubi in medio nobis ecus acer obhæsit
flumine et in rapidas amnis despeximus undas,
stantis equi corpus transversum ferre videtur
vis et in adversum flumen contrudere raptim,
et quo cumque oculos traiecimus omnia ferri
et fluere adsimili nobis ratione videntur.
  Porticus æquali quamvis est denique ductu
stansque in perpetuum paribus suffulta columnis,
longa tamen parte ab summa cum tota videtur,
paulatim trahit angusti fastigia coni,
tecta solo jungens atque omnia dextera lævis
donec in obscurum coni conduxit acumen.
  In pelago nautis ex undis ortus in undis
sol fit uti videatur obire et condere lumen;
quippe ubi nil aliud nisi aquam cælumque tuentur;
ne leviter credas labefactari undique sensus.
at maris ignaris in portu clauda videntur
navigia aplustris fractis obnitier undis.
nam quæ cumque supra rorem salis edita pars est
remorum, recta est, et recta superne guberna;
quæ demersa liquore obeunt, refracta videntur
omnia converti sursumque supina reverti
et reflexa prope in summo fluitare liquore.
  Raraque per cælum cum venti nubila portant
tempore nocturno, tum splendida signa videntur
labier adversum nimbos atque ire superne
longe aliam in partem ac vera ratione feruntur
  At si forte oculo manus uni subdita supter
pressit eum, quodam sensu fit uti videantur
omnia quæ tuimur fieri tum bina tuendo,
bina lucernarum florentia lumina flammis
binaque per totas ædis geminare supellex
et duplicis hominum facies et corpora bina.
  Denique cum suavi devinxit membra sopore
somnus et in summa corpus jacet omne quiete,
tum vigilare tamen nobis et membra movere
nostra videmur, et in noctis caligine cæca
cernere censemus solem lumenque diurnum,
conclusoque loco cælum mare flumina montis
mutare et campos pedibus transire videmur,
et sonitus audire, severa silentia noctis
undique cum constent, et reddere dicta tacentes.
  Cetera de genere hoc mirande multa videmus,
quæ violare fidem quasi sensibus omnia quærunt,
ne quiquam, quoniam pars horum maxima fallit
propter opinatus animi, quos addimus ipsi,
pro visis ut sint quæ non sunt sensibus visa;
nam nihil ægrius est quam res secernere apertas
ab dubiis, animus quas ab se protinus addit.
  Denique nil sciri siquis putat, id quoque nescit
an sciri possit, quoniam nil scire fatetur.
hunc igitur contra minuam contendere causam,
qui capite ipse suo in statuit vestigia sese.
et tamen hoc quoque uti concedam scire, at id ipsum
quæram, cum in rebus veri nil viderit ante,
unde sciat quid sit scire et nescire vicissim,
notitiam veri quæ res falsique crearit
et dubium certo quæ res differre probarit.
invenies primis ab sensibus esse creatam
notitiem veri neque sensus posse refelli.
nam maiore fide debet reperirier illud,
sponte sua veris quod possit vincere falsa.
quid maiore fide porro quam sensus haberi
debet? an ab sensu falso ratio orta valebit
dicere eos contra, quæ tota ab sensibus orta est?
qui nisi sunt veri, ratio quoque falsa fit omnis.
  An poterunt oculos aures reprehendere, an aures
tactus? an hunc porro tactum sapor arguet oris,
an confutabunt nares oculive revincent?
non, ut opinor, ita est. nam seorsum cuique potestas
divisast, sua vis cuiquest, ideoque necesse est
et quod molle sit et gelidum fervensve videre
et seorsum varios rerum sentire colores
et quæ cumque coloribus sint coniuncta necessest.
seorsus item sapor oris habet vim, seorsus odores
nascuntur, seorsum sonitus. ideoque necesse est
non possint alios alii convincere sensus.
nec porro poterunt ipsi reprehendere sese,
æqua fides quoniam debebit semper haberi.
proinde quod in quoquest his visum tempore, verum'st.
  Et si non poterit ratio dissolvere causam,
cur ea quæ fuerint juxtim quadrata, procul sint
visa rutunda, tamen præstat rationis egentem
reddere mendose causas utriusque figuræ,
quam manibus manifesta suis emittere quoquam
et violare fidem primam et convellere tota
fundamenta quibus nixatur vita salusque.
non modo enim ratio ruat omnis, vita quoque ipsa
concidat extemplo, nisi credere sensibus ausis
præcipitisque locos vitare et cetera quæ sint
in genere hoc fugienda, sequi contraria quæ sint.
illa tibi est igitur verborum copia cassa
omnis, quæ contra sensus instructa paratast.
  Denique ut in fabrica, si pravast regula prima,
normaque si fallax rectis regionibus exit,
et libella aliqua si ex parti claudicat hilum,
omnia mendose fieri atque obstipa necessu est
prava cubantia prona supina atque absona tecta,
iam ruere ut quædam videantur velle, ruantque
prodita judiciis fallacibus omnia primis,
sic igitur ratio tibi rerum prava necessest
falsaque sit, falsis quæ cumque ab sensibus ortast.
  Nunc alii sensus quo pacto quisque suam rem
sentiat, haud quaquam ratio scruposa relicta est.
  Principio auditur sonus et vox omnis, in auris
insinuata suo pepulere ubi corpore sensum.
corpoream quoque enim [vocem] constare fatendum'st
et sonitum, quoniam possunt inpellere sensus.
  Prætertea radit vox fauces sæpe facitque
asperiora foras gradiens arteria clamor,
quippe per angustum turba maiore coorta
ire foras ubi coeperunt primordia vocum.
scilicet expletis quoque janua raditur oris.
haud igitur dubium'st quin voces verbaque constent
corporeis e principiis, ut lædere possint.
nec te fallit item quid corporis auferat et quid
detrahat ex hominum nervis ac viribus ipsis
perpetuus sermo nigrai noctis ad umbram
auroræ perductus ab exoriente nitore,
præsertim si cum summost clamore profusus.
ergo corpoream vocem constare necessest,
multa loquens quoniam amittit de corpore partem.
  Asperitas autem vocis fit ab asperitate
principiorum et item levor levore creatur;
nec simili penetrant auris primordia forma,
cum tuba depresso graviter sub murmure mugit
et reboat raucum retro cita barbita bombum,
et [iam] Dauliades natæ hortis ex Heliconis
cum liquidam tollunt lugubri voce querellam.
  Hasce igitur penitus voces cum corpore nostro
exprimimus rectoque foras emittimus ore,
mobilis articulat nervorum dædala lingua,
formaturaque labrorum pro parte figurat.
hoc ubi non longum spatium'st unde illa profecta
perveniat vox quæque, necessest verba quoque ipsa
plane exaudiri discernique articulatim;
servat enim formaturam servatque figuram.
at si inter positum spatium sit longius æquo,
aëra per multum confundi verba necessest
et conturbari vocem, dum transvolat auras.
ergo fit, sonitum ut possis sentire neque illam
internoscere, verborum sententia quæ sit;
usque adeo confusa venit vox inque pedita.
  Prætertea verbum sæpe unum perciet auris
omnibus in populo missum præconis ab ore.
in multas igitur voces vox una repente
diffugit, in privas quoniam se dividit auris
obsignans formam verbis clarumque sonorem.
at quæ pars vocum non auris incidit ipsas,
præter lata perit frustra diffusa per auras.
pars solidis adlisa locis reiecta sonorem
reddit et inter dum frustratur imagine verbi.
  quæ bene cum videas, rationem reddere possis
tute tibi atque aliis, quo pacto per loca sola
saxa paris formas verborum ex ordine reddant.
palantis comites com montis inter opacos
quærimus et magna dispersos voce ciemus.
sex etiam aut septem loca vidi reddere vocis,
unam cum jaceres: ita colles collibus ipsi
verba repulsantes iterabant dicta referri.
hæc loca capripedes Satyros Nymphasque tenere
finitimi fingunt et Faunos esse locuntur,
quorum noctivago strepitu ludoque jocanti
adfirmant volgo taciturna silentia rumpi
chordarumque sonos fieri dulcisque querellas,
tibia quas fundit digitis pulsata canentum,
et genus agricolum late sentiscere, quom Pan
pinea semiferi capitis velamina quassans
unco sæpe labro calamos percurrit hiantis,
fistula silvestrem ne cesset fundere musam.
cetera de genere hoc monstra ac portenta loquontur,
ne loca deserta ab divis quoque forte putentur
sola tenere. ideo jactant miracula dictis
aut aliqua ratione alia ducuntur, ut omne
humanum genus est avidum nimis auricularum.
  Quod super est, non est mirandum qua ratione,
per loca quæ nequeunt oculi res cernere apertas,
hæc loca per voces veniant aurisque lacessant,
conloquium clausis foribus quoque sæpe videmus;
ni mirum quia vox per flexa foramina rerum
incolumis transire potest, simulacra renutant;
perscinduntur enim, nisi recta foramina tranant,
qualia sunt vitrei, species qua travolat omnis.
prætertea partis in cunctas dividitur vox,
ex aliis aliæ quoniam gignuntur, ubi una
dissuluit semel in multas exorta, quasi ignis
sæpe solet scintilla suos se spargere in ignis.
ergo replentur loca vocibus abdita retro,
omnia quæ circum fervunt sonituque cientur.
at simulacra viis derectis omnia tendunt,
ut sunt missa semel; qua propter cernere nemo
sæpe supra potis est, at voces accipere extra.
et tamen ipsa quoque hæc, dum transit clausa [domorum>
vox optunditur atque auris confusa penetrat
et sonitum potius quam verba audire videmur.
  Hoc, qui sentimus sucum, lingua atque palatum
plusculum habent in se rationis, plus operai.
principio sucum sentimus in ore, cibum cum
mandendo exprimimus, ceu plenam spongiam aquai
siquis forte manu premere ac siccare co‘pit.
inde quod exprimimus per caulas omne palati
diditur et raræ per flexa foramina linguæ,
hoc ubi levia sunt manantis corpora suci,
suaviter attingunt et suaviter omnia tractant
umida linguai circum sudantia templa;
at contra pungunt sensum lacerantque coorta,
quanto quæque magis sunt asperitate repleta.
deinde voluptas est e suco fine palati;
cum vero deorsum per fauces præcipitavit,
nulla voluptas est, dum diditur omnis in artus;
nec refert quicquam quo victu corpus alatur,
dum modo quod capias concoctum didere possis
artubus et stomachi tumidum servare tenorem.
  Nunc aliis alius qui sit cibus ut videamus,
expediam, quareve, aliis quod triste et amarum'st,
hoc tamen esse aliis possit perdulce videri,
tantaque [in] his rebus distantia differitasque est,
ut quod aliis cibus est aliis fuat acre venenum;
est itaque ut serpens, hominis quæ tacta salivis
disperit ac sese mandendo conficit ipsa.
prætertea nobis veratrum est acre venenum,
at capris adipes et cocturnicibus auget.
id quibus ut fiat rebus cognoscere possis,
principio meminisse decet quæ diximus ante,
semina multimodis in rebus mixta teneri.
porro omnes quæ cumque cibum capiunt animantes,
ut sunt dissimiles extrinsecus et generatim
extima membrorum circumcæsura co‘rcet,
proinde et seminibus constant variantque figura.
semina cum porro distent, differre necessest
intervalla viasque, foramina quæ perhibemus,
omnibus in membris et in ore ipsoque palato.
esse minora igitur quædam maioraque debent,
esse triquetra aliis, aliis quadrata necessest,
multa rutunda, modis multis multangula quædam.
namque figurarum ratio ut motusque reposcunt,
proinde foraminibus debent differe figuræ
et variare viæ proinde ac textura co‘rcet.
hoc ubi quod suave est aliis aliis fit amarum,
illi, cui suave est, levissima corpora debent
contractabiliter caulas intrare palati,
at contra quibus est eadem res intus acerba,
aspera ni mirum penetrant hamataque fauces.
nunc facile est ex his rebus cognoscere quæque.
quippe ubi cui febris bili superante coorta est
aut alia ratione aliquast vis excita morbi,
perturbatur ibi jam totum corpus et omnes
commutantur ibi posituræ principiorum;
fit prius ad sensum [ut] quæ corpora conveniebant
nunc non conveniant, et cetera sint magis apta,
quæ penetrata queunt sensum progignere acerbum;
utraque enim sunt in mellis commixta sapore;
id quod jam supera tibi sæpe ostendimus ante.
  Nunc age, quo pacto naris adiectus odoris
tangat agam. primum res multas esse necessest
unde fluens volvat varius se fluctus odorum,
et fluere et mitti volgo spargique putandum'st;
verum aliis alius magis est animantibus aptus,
dissimilis propter formas. ideoque per auras
mellis apes quamvis longe ducuntur odore,
volturiique cadaveribus; tum fissa ferarum
ungula quo tulerit gressum promissa canum vis
ducit, et humanum longe præsentit odorem
Romulidarum arcis servator, candidus anser.
sic aliis alius nidor datus ad sua quemque
pabula ducit et a tætro resilire veneno
cogit, eoque modo servantur sæcla ferarum.
  Hic odor ipse igitur, naris qui cumque lacessit,
est alio ut possit permitti longius alter;
sed tamen haud quisquam tam longe fertur eorum
quam sonitus, quam vox, mitto jam dicere quam res
quæ feriunt oculorum acies visumque lacessunt.
errabundus enim tarde venit ac perit ante
paulatim facilis distractus in aëris auras;
ex alto primum quia vix emittitur ex re;
nam penitus fluere atque recedere rebus odores
significat quod fracta magis redolere videntur
omnia, quod contrita, quod igni conlabefacta.
deinde videre licet maioribus esse creatum
principiis quam vox, quoniam per saxea sæpta
non penetrat, qua vox volgo sonitusque feruntur.
quare etiam quod olet non tam facile esse videbis
investigare in qua sit regione locatum;
refrigescit enim cunctando plaga per auras
nec calida ad sensum decurrunt nuntia rerum.
errant sæpe canes itaque et vestigia quærunt.
  Nec tamen hoc solis in odoribus atque saporum
in generest, sed item species rerum atque colores
non ita conveniunt ad sensus omnibus omnes,
ut non sint aliis quædam magis acria visu.
quin etiam gallum noctem explaudentibus alis
auroram clara consuetum voce vocare,
noenu queunt rapidi contra constare leones
inque tueri: ita continuo meminere fugai.
ni mirum quia sunt gallorum in corpore quædam
semina, quæ cum sunt oculis inmissa leonum,
pupillas interfodiunt acremque dolorem
præbent, ut nequeant contra durare feroces,
cum tamen hæc nostras acies nil lædere possint,
aut quia non penetrant aut quod penetrantibus illis
exitus ex oculis liber datur, in remorando
lædere ne possint ex ulla lumina parte.
  Nunc age, quæ moveant animum res accipe, et unde
quæ veniunt veniant in mentem percipe paucis.
principio hoc dico, rerum simulacra vagari
multa modis multis in cunctas undique partis
tenvia, quæ facile inter se junguntur in auris,
obvia cum veniunt, ut aranea bratteaque auri.
quippe etenim multo magis hæc sunt tenvia textu
quam quæ percipiunt oculos visumque lacessunt,
corporis hæc quoniam penetrant per rara cientque
tenvem animi naturam intus sensumque lacessunt.
Centauros itaque et Scyllarum membra videmus
Cerbereasque canum facies simulacraque eorum
quorum morte obita tellus amplectitur ossa;
omnigenus quoniam passim simulacra feruntur,
partim sponte sua quæ fiunt aëre in ipso,
partim quæ variis ab rebus cumque recedunt
et quæ confiunt ex horum facta figuris.
nam certe ex vivo Centauri non fit imago,
nulla fuit quoniam talis natura animata;
verum ubi equi atque hominis casu convenit imago,
hærescit facile extemplo, quod diximus ante,
propter subtilem naturam et tenvia texta.
cetera de genere hoc eadem ratione creantur.
quæ cum mobiliter summa levitate feruntur,
ut prius ostendi, facile uno commovet ictu
quæ libet una animum nobis subtilis imago;
tenvis enim mens est et mire mobilis ipsa.
hæc fieri ut memoro, facile hinc cognoscere possis.
quatinus hoc simile est illi, quod mente videmus
atque oculis, simili fieri ratione necessest.
  Nunc igitur docui quoniam me forte leonum
cernere per simulacra, oculos quæ cumque lacessunt,
scire licet mentem simili ratione moveri
per simulacra leonum [et] cetera quæ videt æque
nec minus atque oculi, nisi quod mage tenvia cernit.
nec ratione alia, cum somnus membra profudit,
mens animi vigilat, nisi quod simulacra lacessunt
hæc eadem nostros animos quæ cum vigilamus,
usque adeo, certe ut videamur cernere eum quem
rellicta vita jam mors et terra potitast.
hoc ideo fieri cogit natura, quod omnes
corporis offecti sensus per membra quiescunt
nec possunt falsum veris convincere rebus.
prætertea meminisse jacet languetque sopore,
nec dissentit eum mortis letique potitum
iam pridem, quem mens vivom se cernere credit.
quod super est, non est mirum simulacra moveri
bracchiaque in numerum jactare et cetera membra;
nam fit ut in somnis facere hoc videatur imago.
quippe, ubi prima perit alioque est altera nata
inde statu, prior hic gestum mutasse videtur.
scilicet id fieri celeri ratione putandum'st:
tanta est mobilitas et rerum copia tanta
tantaque sensibili quovis est tempore in uno
copia particularum, ut possit suppeditare.
  Multaque in his rebus quæruntur multaque nobis
clarandum'st, plane si res exponere avemus.
quæritur in primis quare, quod cuique libido
venerit, extemplo mens cogitet eius id ipsum.
anne voluntatem nostram simulacra tuentur
et simul ac volumus nobis occurrit imago,
si mare, si terram cordist, si denique cælum?
conventus hominum, pompam, convivia, pugnas,
omnia sub verbone creat natura paratque?
cum præsertim aliis eadem in regione locoque
longe dissimilis animus res cogitet omnis.
quid porro, in numerum procedere cum simulacra
cernimus in somnis et mollia membra movere,
mollia mobiliter cum alternis bracchia mittunt
et repetunt oculis gestum pede convenienti?
scilicet arte madent simulacra et docta vagantur,
nocturno facere ut possint in tempore ludos.
an magis illud erit verum? quia tempore in uno,
cum sentimus, id est cum vox emittitur una,
tempora multa latent, ratio quæ comperit esse,
propterea fit uti quovis in tempore quæque
præsto sint simulacra locis in quisque parata.
tanta est mobilitas et rerum copia tanta.
hoc ubi prima perit alioque est altera nata
inde statu, prior hic gestum mutasse videtur.
et quia tenvia sunt, nisi quæ contendit, acute
cernere non potis est animus; proinde omnia quæ sunt
prætertea pereunt, nisi quæ ex se[se] ipse paravit.
ipse parat sese porro speratque futurum
ut videat quod consequitur rem quamque: fit ergo.
nonne vides oculos etiam, cum tenvia quæ sunt
[prætertea pereunt, nisi quæ ex se ipse paravit]
cernere coeperunt, contendere se atque parare,
nec sine eo fieri posse ut cernamus acute?
et tamen in rebus quoque apertis noscere possis,
si non advertas animum, proinde esse quasi omni
tempore semotum fuerit longeque remotum.
cur igitur mirum'st, animus si cetera perdit
præter quam quibus est in rebus deditus ipse?
deinde adopinamur de signis maxima parvis
ac nos in fraudem induimus frustraminis ipsi.
  Fit quoque ut inter dum non suppeditetur imago
eiusdem generis, sed femina quæ fuit ante,
in manibus vir uti factus videatur adesse,
aut alia ex alia facies ætasque sequatur.
quod ne miremur sopor atque oblivia curant.
  Illud in his rebus vitium vehementer €inesse
effugere errorem vitareque præmetuenter,
lumina ne facias oculorum clara creata,
prospicere ut possimus, et ut proferre queamus
proceros passus, ideo fastigia posse
surarum ac feminum pedibus fundata plicari,
bracchia tum porro validis ex apta lacertis
esse manusque datas utraque [ex] parte ministras,
ut facere ad vitam possemus quæ foret usus.
cetera de genere hoc inter quæ cumque pretantur,
omnia perversa præpostera sunt ratione,
nil ideo quoniam natum'st in corpore ut uti
possemus, sed quod natum'st id procreat usum.
nec fuit ante videre oculorum lumina nata,
nec dictis orare prius quam lingua creatast,
sed potius longe linguæ præcessit origo
sermonem multoque creatæ sunt prius aures
quam sonus est auditus, et omnia denique membra
ante fuere, ut opinor, eorum quam foret usus;
haud igitur potuere utendi crescere causa.
at contra conferre manu certamina pugnæ
et lacerare artus foedareque membra cruore
ante fuit multo quam lucida tela volarent,
et volnus vitare prius natura co‘git
quam daret obiectum parmai læva per artem.
scilicet et fessum corpus mandare quieti
multo antiquius est quam lecti mollia strata,
et sedare sitim prius est quam pocula natum.
hæc igitur possunt utendi cognita causa
credier, ex usu quæ sunt vitaque reperta.
illa quidem seorsum sunt omnia, quæ prius ipsa
nata dedere suæ post notitiam utilitatis.
quo genere in primis sensus et membra videmus;
quare etiam atque etiam procul est ut credere possis
utilitatis ob officium potuisse creari.
  Illud item non est mirandum, corporis ipsa
quod natura cibum quærit cujusque animantis.
quippe etenim fluere atque recedere corpora rebus
multa modis multis docui, sed plurima debent
ex animalibus; [quæ] quia sunt exercita motu,
multa per os exhalantur, cum languida anhelant,
multaque per sudorem ex alto pressa feruntur.
his igitur rebus rarescit corpus et omnis
subruitur natura, dolor quam consequitur rem.
propterea capitur cibus, ut suffulciat artus
et recreet vires inter datus, atque patentem
per membra ac venas ut amorem opturet edendi.
umor item discedit in omnia quæ loca cumque
poscunt umorem; glomerataque multa vaporis
corpora, quæ stomacho præbent incendia nostro,
dissupat adveniens liquor ac restinguit ut ignem,
urere ne possit calor amplius aridus artus.
sic igitur tibi anhela sitis de corpore nostro
abluitur, sic expletur jejuna cupido.
  Nunc qui fiat uti passus proferre queamus,
cum volumus, quareque datum sit membra movere
et quæ res tantum hoc oneris protrudere nostri
corporis insuerit, dicam: tu percipe dicta.
dico animo nostro primum simulacra meandi
accidere atque animum pulsare, ut diximus ante.
inde voluntas fit; neque enim facere incipit ullam
rem quisquam, [quam] mens providit quid velit ante.
id quod providet, illius rei constat imago,
ergo animus cum sese ita commovet ut velit ire
inque gredi, ferit extemplo quæ in corpore toto
per membra atque artus animai dissita vis est;
et facilest factu, quoniam coniuncta tenetur.
inde ea proporro corpus ferit, atque ita tota
paulatim moles protruditur atque movetur.
prætertea tum rarescit quoque corpus et aër,
scilicet ut debet qui semper mobilis extat,
per patefacta venit penetratque foramina largus,
et dispargitur ad partis ita quasque minutas
corporis. hic igitur rebus fit utrimque duabus,
corpus ut ac navis velis ventoque feratur.
nec tamen illud in his rebus mirabile constat,
tantula quod tantum corpus corpuscula possunt
contorquere et onus totum convertere nostrum;
quippe etenim ventus subtili corpore tenvis
trudit agens magnam magno molimine navem
et manus una regit quanto vis impete euntem
atque gubernaclum contorquet quo libet unum,
multaque per trocleas et tympana pondere magno
commovet atque levi sustollit machina nisu.
  Nunc quibus ille modis somnus per membra quietem
inriget atque animi curas e pectore solvat,
suavidicis potius quom multis versibus edam,
parvus ut est cycni melior canor, ille gruum quam
clamor in ætheriis dispersus nubibus austri.
tu mihi da tenuis auris animumque sagacem,
ne fieri negites quæ dicam posse retroque
vera repulsanti discedas pectore dicta,
tutemet in culpa cum sis neque cernere possis.
  Principio somnus fit ubi est distracta per artus
vis animæ partimque foras eiecta recessit
et partim contrusa magis concessit in altum;
dissoluuntur enim tum demum membra fluuntque.
nam dubium non est, animai quin opera sit
sensus hic in nobis, quem cum sopor inpedit esse,
tum nobis animam perturbatam esse putandum'st
eiectamque foras, non omnem; namque jaceret
æterno corpus perfusum frigore leti.
quippe ubi nulla latens animai pars remaneret
in membris, cinere ut multa latet obrutus ignis,
unde reconflari sensus per membra repente
possit, ut ex igni cæco consurgere flamma?
  Sed quibus hæc rebus novitas confiat et unde
perturbari anima et corpus languescere possit,
expediam: tu fac ne ventis verba profundam.
  Principio externa corpus de parte necessum est,
aëriis quoniam vicinum tangitur auris,
tundier atque eius crebro pulsarier ictu,
proptereaque fere res omnes aut corio sunt
aut etiam conchis aut callo aut cortice tectæ.
interiorem etiam partem spirantibus aër
verberat hic idem, cum ducitur atque reflatur.
quare utrimque secus cum corpus vapulet et cum
perveniant plagæ per parva foramina nobis
corporis ad primas partis elementaque prima,
fit quasi paulatim nobis per membra ruina.
conturbantur enim posituræ principiorum
corporis atque animi. fit uti pars inde animai
eliciatur et introrsum pars abdita cedat,
pars etiam distracta per artus non queat esse
coniuncta inter se neque motu mutua fungi;
inter enim sæpit coetus natura viasque.
ergo sensus abit mutatis motibus alte.
et quoniam non est quasi quod suffulciat artus,
debile fit corpus languescuntque omnia membra,
bracchia palpebræque cadunt poplitesque cubanti
sæpe tamen summittuntur virisque resolvunt.
  Deinde cibum sequitur somnus, quia, quæ facit aër,
hæc eadem cibus, in venas dum diditur omnis,
efficit. et multo sopor ille gravissimus exstat,
quem satur aut lassus capias, quia plurima tum se
corpora conturbant magno contusa labore.
fit ratione eadem coniectus parte animai
altior atque foras eiectus largior eius,
et divisior inter se ac distractior intus.
  Et quo quisque fere studio devinctus adhæret
aut quibus in rebus multum sumus ante morati
atque in ea ratione fuit contenta magis mens,
in somnis eadem plerumque videmur obire:
causidici causas agere et componere leges,
induperatores pugnare ac proelia obire,
nautæ contractum cum ventis degere bellum,
nos agere hoc autem et naturam quærere rerum
semper et inventam patriis exponere chartis.
cetera sic studia atque artes plerumque videntur
in somnis animos hominum frustrata tenere.
et qui cumque dies multos ex ordine ludis
adsiduas dederunt operas, plerumque videmus,
cum jam destiterunt ea sensibus usurpare,
relicuas tamen esse vias in mente patentis,
qua possint eadem rerum simulacra venire;
per multos itaque illa dies eadem obversantur
ante oculos, etiam vigilantes ut videantur
cernere saltantis et mollia membra moventis
et citharæ liquidum carmen chordasque loquentis
auribus accipere et consessum cernere eundem
scenaique simul varios splendere decores.
usque adeo magni refert studium atque voluntas,
et quibus in rebus consuerint esse operati
non homines solum sed vero animalia cuncta.
quippe videbis equos fortis, cum membra jacebunt,
in somnis sudare tamen spirareque semper
et quasi de palma summas contendere viris
aut quasi carceribus patefactis [edere voces>
venantumque canes in molli sæpe quiete
iactant crura tamen subito vocisque repente
mittunt et crebro redducunt naribus auras.
ut vestigia si teneant inventa ferarum,
expergefactique secuntur inania sæpe
cervorum simulacra, fugæ quasi dedita cernant,
donec discussis redeant erroribus ad se.
at consueta domi catulorum blanda propago
discutere et corpus de terra corripere instant,
[iactant crura tamen subito vocisque repente
mittunt et crebro redducunt naribus auras
ut vestigia si teneant inventa ferarum
expergefactique secuntur inania sæpe]
proinde quasi ignotas facies atque ora tuantur.
et quo quæque magis sunt aspera seminiorum,
tam magis in somnis eadem sævire necessust.
at variæ fugiunt volucres pinnisque repente
sollicitant divom nocturno tempore lucos,
accipitres somno in leni si proelia pugnas
edere sunt persectantes visæque volantes.
porro hominum mentes, magnis quæ motibus edunt
magna, itidem sæpe in somnis faciuntque geruntque,
reges expugnant, capiuntur, proelia miscent,
tollunt clamorem, quasi si jugulentur ibidem.
multi depugnant gemitusque doloribus edunt
et quasi pantheræ morsu sævive leonis
mandantur, magnis clamoribus omnia complent.
multi de magnis per somnum rebus loquuntur
indicioque sui facti persæpe fuere.
multi mortem obeunt. multi, de montibus altis
ut quasi præcipitent ad terram corpore toto,
exterruntur et ex somno quasi mentibus capti
vix ad se redeunt permoti corporis æstu.
flumen item sitiens aut fontem propter amoenum
adsidet et totum prope faucibus occupat amnem.
puri sæpe lacum propter si ac dolia curta
somno devincti credunt se extollere vestem,
totius umorem saccatum corporis fundunt,
cum Babylonica magnifico splendore rigantur.
tum quibus ætatis freta primitus insinuatur
semen, ubi ipsa dies membris matura creavit,
conveniunt simulacra foris e corpore quoque,
nuntia præclari voltus pulchrique coloris,
qui ciet inritans loca turgida semine multo,
ut quasi transactis sæpe omnibus rebus profundant
fluminis ingentis fluctus vestemque cruentent.
  Sollicitatur id [in] nobis, quod diximus ante,
semen, adulta ætas cum primum roborat artus.
namque alias aliud res commovet atque lacessit;
ex homine humanum semen ciet una hominis vis.
quod simul atque suis eiectum sedibus exit,
per membra atque artus decedit corpore toto,
in loca conveniens nervorum certa cietque
continuo partis genitalis corporis ipsas.
inritata tument loca semine fitque voluntas
eicere id quo se contendit dira lubido,
[incitat inritans loca turgida semine multo]
idque petit corpus, mens unde est saucia amore;
namque omnes plerumque cadunt in vulnus et illam
emicat in partem sanguis, unde icimur ictu,
et si comminus est, hostem ruber occupat umor.
sic igitur Veneris qui telis accipit ictus,
sive puer membris muliebribus hunc jaculatur
seu mulier toto jactans e corpore amorem,
unde feritur, eo tendit gestitque coire
t jacere umorem in corpus de corpore ductum;
namque voluptatem præsagit muta cupido.
  Hæc Venus est nobis; hinc autemst nomen Amoris,
hinc illæc primum Veneris dulcedinis in cor
stillavit gutta et successit frigida cura;
nam si abest quod ames, præsto simulacra tamen sunt
illius et nomen dulce obversatur ad auris.
sed fugitare decet simulacra et pabula amoris
absterrere sibi atque alio convertere mentem
et jacere umorem coniectum in corpora quæque
nec retinere semel conversum unius amore
et servare sibi curam certumque dolorem;
ulcus enim vivescit et inveterascit alendo
inque dies gliscit furor atque ærumna gravescit,
si non prima novis conturbes volnera plagis
volgivagaque vagus Venere ante recentia cures
aut alio possis animi traducere motus.
  Nec Veneris fructu caret is qui vitat amorem,
sed potius quæ sunt sine poena commoda sumit;
nam certe purast sanis magis inde voluptas
quam miseris; etenim potiundi tempore in ipso
fluctuat incertis erroribus ardor amantum
nec constat quid primum oculis manibusque fruantur.
quod petiere, premunt arte faciuntque dolorem
corporis et dentes inlidunt sæpe labellis
osculaque adfigunt, quia non est pura voluptas
et stimuli subsunt, qui instigant lædere id ipsum,
quod cumque est, rabies unde illæc germina surgunt.
sed leviter poenas frangit Venus inter amorem
blandaque refrenat morsus admixta voluptas.
namque in eo spes est, unde est ardoris origo,
restingui quoque posse ab eodem corpore flammam.
quod fieri contra totum natura repugnat;
unaque res hæc est, cujus quam plurima habemus,
tam magis ardescit dira cuppedine pectus.
nam cibus atque umor membris adsumitur intus;
quæ quoniam certas possunt obsidere partis,
hoc facile expletur laticum frugumque cupido.
ex hominis vero facie pulchroque colore
nil datur in corpus præter simulacra fruendum
tenvia; quæ vento spes raptast sæpe misella.
ut bibere in somnis sitiens quom quærit et umor
non datur, ardorem qui membris stinguere possit,
sed laticum simulacra petit frustraque laborat
in medioque sitit torrenti flumine potans,
sic in amore Venus simulacris ludit amantis,
nec satiare queunt spectando corpora coram
nec manibus quicquam teneris abradere membris
possunt errantes incerti corpore toto.
denique cum membris conlatis flore fruuntur
ætatis, jam cum præsagit gaudia corpus
atque in eost Venus ut muliebria conserat arva,
adfigunt avide corpus junguntque salivas
oris et inspirant pressantes dentibus ora,
ne quiquam, quoniam nihil inde abradere possunt
nec penetrare et abire in corpus corpore toto;
nam facere inter dum velle et certare videntur.
usque adeo cupide in Veneris compagibus hærent,
membra voluptatis dum vi labefacta liquescunt.
tandem ubi se erupit nervis coniecta cupido,
parva fit ardoris violenti pausa parumper.
inde redit rabies eadem et furor ille revisit,
cum sibi quod cupiant ipsi contingere quærunt,
nec reperire malum id possunt quæ machina vincat.
usque adeo incerti tabescunt volnere cæco.
  Adde quod absumunt viris pereuntque labore,
adde quod alterius sub nutu degitur ætas,
languent officia atque ægrotat fama vacillans.
labitur interea res et Babylonia fiunt
unguenta et pulchra in pedibus Sicyonia rident,
scilicet et grandes viridi cum luce zmaragdi
auro includuntur teriturque thalassina vestis
adsidue et Veneris sudorem exercita potat.
et bene parta patrum fiunt anademata, mitræ,
inter dum in pallam atque Alidensia Ciaque vertunt.
eximia veste et victu convivia, ludi,
pocula crebra, unguenta, coronæ, serta parantur,
ne quiquam, quoniam medio de fonte leporum
surgit amari aliquid, quod in ipsis floribus angat,
aut cum conscius ipse animus se forte remordet
desidiose agere ætatem lustrisque perire,
aut quod in ambiguo verbum jaculata reliquit,
quod cupido adfixum cordi vivescit ut ignis,
aut nimium jactare oculos aliumve tueri
quod putat in voltuque videt vestigia risus.
  Atque in amore mala hæc proprio summeque secundo
inveniuntur; in adverso vero atque inopi sunt,
prendere quæ possis oculorum lumine operto.
innumerabilia; ut melius vigilare sit ante,
qua docui ratione, cavereque, ne inliciaris.
nam vitare, plagas in amoris ne jaciamur,
non ita difficile est quam captum retibus ipsis
exire et validos Veneris perrumpere nodos.
et tamen implicitus quoque possis inque peditus
effugere infestum, nisi tute tibi obvius obstes
et prætermittas animi vitia omnia primum
aut quæ corporis sunt eius, quam præpetis ac vis.
nam faciunt homines plerumque cupidine cæci
et tribuunt ea quæ non sunt his commoda vere.
multimodis igitur pravas turpisque videmus
esse in deliciis summoque in honore vigere.
atque alios alii inrident Veneremque suadent
ut placent, quoniam foedo adflictentur amore,
nec sua respiciunt miseri mala maxima sæpe.
nigra melichrus est, inmunda et fetida acosmos,
cæsia Palladium, nervosa et lignea dorcas,
parvula, pumilio, chariton mia, tota merum sal,
magna atque inmanis cataplexis plenaque honoris.
balba loqui non quit, traulizi, muta pudens est;
at flagrans, odiosa, loquacula Lampadium fit.
ischnon eromenion tum fit, cum vivere non quit
præ macie; rhadine verost jam mortua tussi.
at nimia et mammosa Ceres est ipsa ab jaccho,
simula Silena ac Saturast, labeosa philema.
cetera de genere hoc longum est si dicere coner.
sed tamen esto jam quantovis oris honore,
cui Veneris membris vis omnibus exoriatur;
nempe aliæ quoque sunt; nempe hac sine viximus ante;
nempe eadem facit et scimus facere omnia turpi
et miseram tætris se suffit odoribus ipsa,
quam famulæ longe fugitant furtimque cachinnant.
at lacrimans exclusus amator limina sæpe
floribus et sertis operit postisque superbos
unguit amaracino et foribus miser oscula figit;
quem si jam ammissum venientem offenderit aura
una modo, causas abeundi quærat honestas
et meditata diu cadat alte sumpta querella
stultitiaque ibi se damnet, tribuisse quod illi
plus videat quam mortali concedere par est.
nec Veneres nostras hoc fallit; quo magis ipsæ
omnia summo opere hos vitæ poscænia celant,
quos retinere volunt adstrictosque esse in amore,
ne quiquam, quoniam tu animo tamen omnia possis
protrahere in lucem atque omnis inquirere risus
et, si bello animost et non odiosa, vicissim
prætermittere [et] humanis concedere rebus.
  Nec mulier semper ficto suspirat amore,
quæ conplexa viri corpus cum corpore jungit
et tenet adsuctis umectans oscula labris;
nam facit ex animo sæpe et communia quærens
gaudia sollicitat spatium decurrere amoris.
nec ratione alia volucres armenta feræque
et pecudes et equæ maribus subsidere possent,
si non, ipsa quod illarum subat, ardet abundans
natura et Venerem salientum læta retractat.
nonne vides etiam quos mutua sæpe voluptas
vinxit, ut in vinclis communibus excrucientur,
in triviis cum sæpe canes discedere aventis
divorsi cupide summis ex viribus tendunt,
quom interea validis Veneris compagibus hærent?
quod facerent numquam, nisi mutua gaudia nossent,
quæ jacere in fraudem possent vinctosque tenere.
quare etiam atque etiam, ut dico, est communis voluptas.
  Et commiscendo quom semine forte virilem
femina vim vicit subita vi corripuitque,
tum similes matrum materno semine fiunt,
ut patribus patrio. sed quos utriusque figuræ
esse vides, juxtim miscentes vulta parentum,
corpore de patrio et materno sanguine crescunt,
semina cum Veneris stimulis excita per artus
obvia conflixit conspirans mutuus ardor,
et neque utrum superavit eorum nec superatum'st.
fit quoque ut inter dum similes existere avorum
possint et referant proavorum sæpe figuras,
propterea quia multa modis primordia multis
mixta suo celant in corpore sæpe parentis,
quæ patribus patres tradunt a stirpe profecta.
inde Venus varia producit sorte figuras,
maiorumque refert voltus vocesque comasque;
quandoquidem nihilo magis hæc [de] semine certo
fiunt quam facies et corpora membraque nobis.
et muliebre oritur patrio de semine sæclum
maternoque mares existunt corpore creti;
semper enim partus duplici de semine constat,
atque utri similest magis id quod cumque creatur,
eius habet plus parte æqua; quod cernere possis,
sive virum suboles sivest muliebris origo.
  Nec divina satum genitalem numina cuiquam
absterrent, pater a gnatis ne dulcibus umquam
appelletur et ut sterili Venere exigat ævom;
quod plerumque putant et multo sanguine mæsti
conspergunt aras adolentque altaria donis,
ut gravidas reddant uxores semine largo;
ne quiquam divom numen sortisque fatigant;
nam steriles nimium crasso sunt semine partim,
et liquido præter justum tenuique vicissim.
tenve locis quia non potis est adfigere adhæsum,
liquitur extemplo et revocatum cedit abortu.
crassius hinc porro quoniam concretius æquo
mittitur, aut non tam prolixo provolat ictu
aut penetrare locos æque nequit aut penetratum
ægre admiscetur muliebri semine semen.
nam multum harmoniæ Veneris differre videntur.
atque alias alii complent magis ex aliisque
succipiunt aliæ pondus magis inque gravescunt.
et multæ steriles Hymenæis ante fuerunt
pluribus et nactæ post sunt tamen unde puellos
suscipere et partu possent ditescere dulci.
et quibus ante domi fecundæ sæpe nequissent
uxoris parere, inventast illis quoque compar
natura, ut possent gnatis munire senectam.
usque adeo magni refert, ut semina possint
seminibus commisceri genitaliter apta
crassaque conveniant liquidis et liquida crassis.
atque in eo refert quo victu vita colatur;
namque aliis rebus concrescunt semina membris
atque aliis extenvantur tabentque vicissim.
et quibus ipsa modis tractetur blanda voluptas.
id quoque permagni refert; nam more ferarum
quadrupedumque magis ritu plerumque putantur
concipere uxores, quia sic loca sumere possunt
pectoribus positis sublatis semina lumbis.
nec molles opus sunt motus uxoribus hilum.
nam mulier prohibet se concipere atque repugnat,
clunibus ipsa viri Venerem si læta retractat
atque exossato ciet omni pectore fluctus;
eicit enim sulcum recta regione viaque
vomeris atque locis avertit seminis ictum.
idque sua causa consuerunt scorta moveri,
ne complerentur crebro gravidæque jacerent,
et simul ipsa viris Venus ut concinnior esset;
coniugibus quod nil nostris opus esse videtur.
  Nec divinitus inter dum Venerisque sagittis
deteriore fit ut forma muliercula ametur;
nam facit ipsa suis inter dum femina factis
morigerisque modis et munde corpore culto,
ut facile insuescat secum [te] degere vitam.
quod super est, consuetudo concinnat amorem;
nam leviter quamvis quod crebro tunditur ictu,
vincitur in longo spatio tamen atque labascit.
nonne vides etiam guttas in saxa cadentis
umoris longo in spatio pertundere saxa?

  

Liber Quintus

  Quis potis est dignum pollenti pectore carmen
condere pro rerum maiestate hisque repertis?
quisve valet verbis tantum, qui fingere laudes
pro meritis eius possit, qui talia nobis
pectore parta suo quæsitaque præmia liquit?
nemo, ut opinor, erit mortali corpore cretus.
nam si, ut ipsa petit maiestas cognita rerum,
dicendum est, deus ille fuit, deus, inclyte Memmi,
qui princeps vitæ rationem invenit eam quæ
nunc appellatur sapientia, quique per artem
fluctibus et tantis vitam tantisque tenebris
in tam tranquillo et tam clara luce locavit.
confer enim divina aliorum antiqua reperta.
namque Ceres fertur fruges Liberque liquoris
vitigeni laticem mortalibus instituisse;
cum tamen his posset sine rebus vita manere,
ut fama est aliquas etiam nunc vivere gentis.
at bene non poterat sine puro pectore vivi;
quo magis hic merito nobis deus esse videtur,
ex quo nunc etiam per magnas didita gentis
dulcia permulcent animos solacia vitæ.
Herculis antistare autem si facta putabis,
longius a vera multo ratione ferere.
quid Nemeæus enim nobis nunc magnus hiatus
ille leonis obesset et horrens Arcadius sus,
tanto opere officerent nobis Stymphala colentes?
denique quid Cretæ taurus Lernæaque pestis
hydra venenatis posset vallata colubris?
quidve tripectora tergemini vis Geryonai
et Diomedis equi spirantes naribus ignem
Thracia Bistoniasque plagas atque Ismara propter
aureaque Hesperidum servans fulgentia mala,
asper, acerba tuens, immani corpore serpens
arboris amplexus stirpes? quid denique obesset
propter Atlanteum litus pelagique severa,
quo neque noster adit quisquam nec barbarus audet?
cetera de genere hoc quæ sunt portenta perempta,
si non victa forent, quid tandem viva nocerent?
nil, ut opinor: ita ad satiatem terra ferarum
nunc etiam scatit et trepido terrore repleta est
per nemora ac montes magnos silvasque profundas;
quæ loca vitandi plerumque est nostra potestas.
at nisi purgatum'st pectus, quæ proelia nobis
atque pericula tum'st ingratis insinuandum!
quantæ tum scindunt hominem cuppedinis acres
sollicitum curæ quantique perinde timores!
quidve superbia spurcitia ac petulantia? quantas
efficiunt clades! quid luxus desidiæque?
hæc igitur qui cuncta subegerit ex animoque
expulerit dictis, non armis, nonne decebit
hunc hominem numero divom dignarier esse?
cum bene præsertim multa ac divinitus ipsis
iam mortalibus e divis dare dicta suerit
atque omnem rerum naturam pandere dictis.
  Cujus ego ingressus vestigia dum rationes
persequor ac doceo dictis, quo quæque creata
foedere sint, in eo quam sit durare necessum
nec validas valeant ævi rescindere leges,
quo genere in primis animi natura reperta est
nativo primum consistere corpore creta,
nec posse incolumem magnum durare per ævum,
sed simulacra solere in somnis fallere mentem,
cernere cum videamur eum quem vita reliquit,
quod super est, nunc huc rationis detulit ordo,
ut mihi mortali consistere corpore mundum
nativomque simul ratio reddunda sit esse;
et quibus ille modis congressus materiai
fundarit terram cælum mare sidera solem
lunaique globum; tum quæ tellure animantes
extiterint, et quæ nullo sint tempore natæ;
quove modo genus humanum variante loquella
coeperit inter se vesci per nomina rerum;
et quibus ille modis divom metus insinuarit
pectora, terrarum qui in orbi sancta tuetur
fana lacus lucos aras simulacraque divom.
prætertea solis cursus lunæque meatus
expediam qua vi flectat natura gubernans;
ne forte hæc inter cælum terramque reamur
libera sponte sua cursus lustrare perennis,
morigera ad fruges augendas atque animantis,
neve aliqua divom volvi ratione putemus.
nam bene qui didicere deos securum agere ævom,
si tamen interea mirantur qua ratione
quæque geri possint, præsertim rebus in illis
quæ supera caput ætheriis cernuntur in oris,
rursus in antiquas referuntur religiones
et dominos acris adsciscunt, omnia posse
quos miseri credunt, ignari quid queat esse,
quid nequeat, finita potestas denique cuique
qua nam sit ratione atque alte terminus hærens.
  Quod super est, ne te in promissis plura moremur,
principio maria ac terras cælumque tuere;
quorum naturam triplicem, tria corpora, Memmi,
tris species tam dissimilis, tria talia texta,
una dies dabit exitio, multosque per annos
sustentata ruet moles et machina mundi.
nec me animi fallit quam res nova miraque menti
accidat exitium cæli terræque futurum,
et quam difficile id mihi sit pervincere dictis;
ut fit ubi insolitam rem adportes auribus ante
nec tamen hanc possis oculorum subdere visu
nec jacere indu manus, via qua munita fidei
proxima fert humanum in pectus templaque mentis.
sed tamen effabor. dictis dabit ipsa fidem res
forsitan et graviter terrarum motibus ortis
omnia conquassari in parvo tempore cernes.
quod procul a nobis flectat fortuna gubernans,
et ratio potius quam res persuadeat ipsa
succidere horrisono posse omnia victa fragore.
  Qua prius adgrediar quam de re fundere fata
sanctius et multo certa ratione magis quam
Pythia quæ tripode a Phoebi lauroque profatur,
multa tibi expediam doctis solacia dictis;
religione refrenatus ne forte rearis
terras et solem et cælum, mare sidera lunam,
corpore divino debere æterna manere,
proptereaque putes ritu par esse Gigantum
pendere eos poenas inmani pro scelere omnis,
qui ratione sua disturbent moenia mundi
præclarumque velint cæli restinguere solem
inmortalia mortali sermone notantes;
quæ procul usque adeo divino a numine distent
inque deum numero quæ sint indigna videri,
notitiam potius præbere ut posse putentur
quid sit vitali motu sensuque remotum.
quippe etenim non est, cum quovis corpore ut esse
posse animi natura putetur consiliumque.
sicut in æthere non arbor, non æquore salso
nubes esse queunt neque pisces vivere in arvis
nec cruor in lignis neque saxis sucus inesse,
certum ac dispositum'st ubi quicquid crescat et insit,
sic animi natura nequit sine corpore oriri
sola neque a nervis et sanguine longius esse.
quod si posset enim, multo prius ipsa animi vis
in capite aut umeris aut imis calcibus esse
posset et innasci quavis in parte soleret,
tandem in eodem homine atque in eodem vase manere.
quod quoniam nostro quoque constat corpore certum
dispositumque videtur ubi esse et crescere possit
seorsum anima atque animus, tanto magis infitiandum
totum posse extra corpus formamque animalem
putribus in glebis terrarum aut solis in igni
aut in aqua durare aut altis ætheris oris.
haud igitur constant divino prædita sensu,
quandoquidem nequeunt vitaliter esse animata.
  Illud item non est ut possis credere, sedes
esse deum sanctas in mundi partibus ullis.
tenvis enim natura deum longeque remota
sensibus ab nostris animi vix mente videtur;
quæ quoniam manuum tactum suffugit et ictum,
tactile nil nobis quod sit contingere debet;
tangere enim non quit quod tangi non licet ipsum.
quare etiam sedes quoque nostris sedibus esse
dissimiles debent, tenues de corpore eorum;
quæ tibi posterius largo sermone probabo.
  Dicere porro hominum causa voluisse parare
præclaram mundi naturam proptereaque
adlaudabile opus divom laudare decere
æternumque putare atque inmortale futurum,
nec fas esse, deum quod sit ratione vetusta
gentibus humanis fundatum perpetuo ævo,
sollicitare suis ulla vi ex sedibus umquam
nec verbis vexare et ab imo evertere summa,
cetera de genere hoc adfingere et addere, Memmi,
desiperest. quid enim inmortalibus atque beatis
gratia nostra queat largirier emolumenti,
ut nostra quicquam causa gerere adgrediantur?
quidve novi potuit tanto post ante quietos
inlicere ut cuperent vitam mutare priorem?
nam gaudere novis rebus debere videtur
cui veteres obsunt; sed cui nihil accidit ægri
tempore in ante acto, cum pulchre degeret ævom,
quid potuit novitatis amorem accendere tali?
quidve mali fuerat nobis non esse creatis?
an, credo, in tenebris vita ac mærore jacebat,
donec diluxit rerum genitalis origo?
natus enim debet qui cumque est velle manere
in vita, donec retinebit blanda voluptas;
qui numquam vero vitæ gustavit amorem
nec fuit in numero, quid obest non esse creatum?
exemplum porro gignundis rebus et ipsa
notities hominum divis unde insita primum est,
quid vellent facere ut scirent animoque viderent,
quove modost umquam vis cognita principiorum
quidque inter sese permutato ordine possent.
si non ipsa dedit speciem natura creandi?
namque ita multa modis multis primordia rerum
ex infinito jam tempore percita plagis
ponderibusque suis consuerunt concita ferri
omnimodisque coire atque omnia pertemptare,
quæ cumque inter se possint congressa creare,
ut non sit mirum, si in talis disposituras
deciderunt quoque et in talis venere meatus,
qualibus hæc rerum geritur nunc summa novando.
  Quod [si] jam rerum ignorem primordia quæ sint,
hoc tamen ex ipsis cæli rationibus ausim
confirmare aliisque ex rebus reddere multis,
nequaquam nobis divinitus esse paratam
naturam rerum: tanta stat prædita culpa.
principio quantum cæli tegit impetus ingens,
inde avidam partem montes silvæque ferarum
possedere, tenent rupes vastæque paludes
et mare, quod late terrarum distinet oras.
inde duas porro prope partis fervidus ardor
adsiduusque geli casus mortalibus aufert.
quod super est arvi, tamen id natura sua vi
sentibus obducat, ni vis humana resistat
vitai causa valido consueta bidenti
ingemere et terram pressis proscindere aratris.
si non fecundas vertentes vomere glebas
terraique solum subigentes cimus ad ortus.
sponte sua nequeant liquidas existere in auras.
et tamen inter dum magno quæsita labore
cum jam per terras frondent atque omnia florent,
aut nimiis torret fervoribus ætherius sol
aut subiti peremunt imbris gelidæque pruinæ
flabraque ventorum violento turbine vexant.
prætertea genus horriferum natura ferarum
humanæ genti infestum terraque marique
cur alit atque auget? cur anni tempora morbos
adportant? quare mors inmatura vagatur?
tum porro puer, ut sævis proiectus ab undis
navita, nudus humi jacet infans indigus omni
vitali auxilio, cum primum in luminis oras
nixibus ex alvo matris natura profudit,
vagituque locum lugubri complet, ut æquum'st
cui tantum in vita restet transire malorum.
at variæ crescunt pecudes armenta feræque
nec crepitacillis opus est nec cuiquam adhibendast
almæ nutricis blanda atque infracta loquella
nec varias quærunt vestes pro tempore cæli,
denique non armis opus est, non moenibus altis,
qui sua tutentur, quando omnibus omnia large
tellus ipsa parit naturaque dædala rerum.
  Principio quoniam terrai corpus et umor
aurarumque leves animæ calidique vapores,
e quibus hæc rerum consistere summa videtur,
omnia nativo ac mortali corpore constant,
debet eodem omnis mundi natura putari.
quippe etenim, quorum partis et membra videmus
corpore nativo mortalibus esse figuris,
hæc eadem ferme mortalia cernimus esse
et nativa simul. qua propter maxima mundi
cum videam membra ac partis consumpta regigni,
scire licet cæli quoque item terræque fuisse
principiale aliquod tempus clademque futuram.
  Illud in his rebus ne corripuisse rearis
me mihi, quod terram atque ignem mortalia sumpsi
esse neque umorem dubitavi aurasque perire
atque eadem gigni rursusque augescere dixi.
principio pars terrai non nulla, perusta
solibus adsiduis, multa pulsata pedum vi,
pulveris exhalat nebulam nubesque volantis,
quas validi toto dispergunt aëre venti.
pars etiam glebarum ad diluviem revocatur
imbribus et ripas radentia flumina rodunt.
prætertea pro parte sua, quod cumque alit auget,
redditur; et quoniam dubio procul esse videtur
omniparens eadem rerum commune sepulcrum.
ergo terra tibi libatur et aucta recrescit.
  Quod super est, umore novo mare flumina fontes
semper abundare et latices manare perennis
nil opus est verbis: magnus decursus aquarum
undique declarat. sed primum quicquid aquai
tollitur in summaque fit ut nihil umor abundet,
partim quod validi verrentes æquora venti
deminuunt radiisque retexens ætherius sol,
partim quod supter per terras diditur omnis;
percolatur enim virus retroque remanat
materies umoris et ad caput amnibus omnis
convenit, inde super terras fluit agmine dulci
qua via secta semel liquido pede detulit undas.
  Aëra nunc igitur dicam, qui corpore toto
innumerabiliter privas mutatur in horas.
semper enim, quod cumque fluit de rebus, id omne
aëris in magnum fertur mare; qui nisi contra
corpora retribuat rebus recreetque fluentis,
omnia jam resoluta forent et in aëra versa.
haut igitur cessat gigni de rebus et in res
reccidere, adsidue quoniam fluere omnia constat.
  Largus item liquidi fons luminis, ætherius sol,
inrigat adsidue cælum candore recenti
suppeditatque novo confestim lumine lumen.
nam primum quicquid fulgoris disperit ei,
quo cumque accidit. id licet hinc cognoscere possis,
quod simul ac primum nubes succedere soli
coepere et radios inter quasi rumpere lucis,
extemplo inferior pars horum disperit omnis
terraque inumbratur qua nimbi cumque feruntur;
ut noscas splendore novo res semper egere
et primum jactum fulgoris quemque perire
nec ratione alia res posse in sole videri,
perpetuo ni suppeditet lucis caput ipsum.
quin etiam nocturna tibi, terrestria quæ sunt,
lumina, pendentes lychni claræque coruscis
fulguribus pingues multa caligine tædæ
consimili properant ratione, ardore ministro,
suppeditare novom lumen, tremere ignibus instant,
instant, nec loca lux inter quasi rupta relinquit:
usque adeo properanter ab omnibus ignibus ei
exitium celeri celeratur origine flammæ.
sic igitur solem lunam stellasque putandum
ex alio atque alio lucem jactare subortu
et primum quicquid flammarum perdere semper,
inviolabilia hæc ne credas forte vigere.
  Denique non lapides quoque vinci cernis ab ævo,
non altas turris ruere et putrescere saxa,
non delubra deum simulacraque fessa fatisci
nec sanctum numen fati protollere finis
posse neque adversus naturæ foedera niti?
denique non monimenta virum dilapsa videmus,
[quærere proporro, sibi cumque senescere credas,]
non ruere avolsos silices a montibus altis
nec validas ævi vires perferre patique
finiti? neque enim caderent avolsa repente,
ex infinito quæ tempore pertolerassent
omnia tormenta ætatis, privata fragore.
  Denique jam tuere hoc, circum supraque quod omne
continet amplexu terram: si procreat ex se
omnia, quod quidam memorant, recipitque perempta,
totum nativum mortali corpore constat.
nam quod cumque alias ex se res auget alitque,
deminui debet, recreari, cum recipit res.
  Prætertea si nulla fuit genitalis origo
terrarum et cæli semperque æterna fuere,
cur supera bellum Thebanum et funera Troiæ
non alias alii quoque res cecinere po‘tæ?
quo tot facta virum totiens cecidere neque usquam
æternis famæ monimentis insita florent?
verum, ut opinor, habet novitatem summa recensque
naturast mundi neque pridem exordia cepit.
quare etiam quædam nunc artes expoliuntur,
nunc etiam augescunt; nunc addita navigiis sunt
multa, modo organici melicos peperere sonores,
denique natura hæc rerum ratioque repertast
nuper, et hanc primus cum primis ipse repertus
nunc ego sum in patrias qui possim vertere voces.
  Quod si forte fuisse ante hac eadem omnia credis,
sed periise hominum torrenti sæcla vapore,
aut cecidisse urbis magno vexamine mundi,
aut ex imbribus adsiduis exisse rapaces
per terras amnes atque oppida coperuisse.
tanto quique magis victus fateare necessest
exitium quoque terrarum cælique futurum;
nam cum res tantis morbis tantisque periclis
temptarentur, ibi si tristior incubuisset
causa, darent late cladem magnasque ruinas.
nec ratione alia mortales esse videmur,
inter nos nisi quod morbis ægrescimus isdem
atque illi quos a vita natura removit.
  Prætertea quæ cumque manent æterna necessust
aut, quia sunt solido cum corpore, respuere ictus
nec penetrare pati sibi quicquam quod queat artas
dissociare intus partis, ut materiai
corpora sunt, quorum naturam ostendimus ante,
aut ideo durare ætatem posse per omnem,
plagarum quia sunt expertia, sicut inane est,
quod manet intactum neque ab ictu fungitur hilum,
aut etiam quia nulla loci sit copia circum,
quo quasi res possint discedere dissoluique,
sicut summarum summa est æterna, neque extra
qui locus est quo dissiliant neque corpora sunt quæ
possint incidere et valida dissolvere plaga.
at neque, uti docui, solido cum corpore mundi
naturast, quoniam admixtum'st in rebus inane,
nec tamen est ut inane, neque autem corpora desunt,
ex infinito quæ possint forte coorta
corruere hanc rerum violento turbine summam
aut aliam quamvis cladem inportare pericli,
nec porro natura loci spatiumque profundi
deficit, exspargi quo possint moenia mundi,
aut alia quavis possunt vi pulsa perire.
haut igitur leti præclusa est janua cælo
nec soli terræque neque altis æquoris undis,
sed patet immani et vasto respectat hiatu.
quare etiam nativa necessum'st confiteare
hæc eadem; neque enim, mortali corpore quæ sunt,
ex infinito jam tempore adhuc potuissent
inmensi validas ævi contemnere vires.
  Denique tantopere inter se cum maxima mundi
pugnent membra, pio nequaquam concita bello,
nonne vides aliquam longi certaminis ollis
posse dari finem, vel cum sol et vapor omnis
omnibus epotis umoribus exsuperarint?
quod facere intendunt, neque adhuc conata patrantur;
tantum suppeditant amnes ultraque minantur
omnia diluviare ex alto gurgite ponti:
ne quiquam, quoniam verrentes æquora venti
deminuunt radiisque retexens ætherius sol,
et siccare prius confidunt omnia posse
quam liquor incepti possit contingere finem.
tantum spirantes æquo certamine bellum
magnis [inter se] de rebus cernere certant,
cum semel interea fuerit superantior ignis
et semel, ut fama est, umor regnarit in arvis.
ignis enim superavit et ambiens multa perussit,
avia cum Phæthonta rapax vis solis equorum
æthere raptavit toto terrasque per omnis.
at pater omnipotens ira tum percitus acri
magnanimum Phæthonta repenti fulminis ictu
deturbavit equis in terram, Solque cadenti
obvius æternam succepit lampada mundi
disiectosque redegit equos junxitque trementis,
inde suum per iter recreavit cuncta gubernans,
scilicet ut veteres Graium cecinere po‘tæ.
quod procul a vera nimis est ratione repulsum.
ignis enim superare potest ubi materiai
ex infinito sunt corpora plura coorta;
inde cadunt vires aliqua ratione revictæ,
aut pereunt res exustæ torrentibus auris.
umor item quondam coepit superare coortus,
ut fama est, hominum vitas quando obruit undis;
inde ubi vis aliqua ratione aversa recessit,
ex infinito fuerat quæ cumque coorta,
constiterunt imbres et flumina vim minuerunt.
  Sed quibus ille modis coniectus materiai
fundarit terram et cælum pontique profunda,
solis lunai cursus, ex ordine ponam.
nam certe neque consilio primordia rerum
ordine se suo quæque sagaci mente locarunt
nec quos quæque darent motus pepigere profecto;
sed quia multa modis multis primordia rerum
ex infinito jam tempore percita plagis
ponderibusque suis consuerunt concita ferri
omnimodisque coire atque omnia pertemptare,
quæ cumque inter se possent congressa creare,
propterea fit uti magnum volgata per ævom
omnigenus coetus et motus experiundo
tandem conveniant ea quæ coniecta repente
magnarum rerum fiunt exordia sæpe,
terrai maris et cæli generisque animantum.
  Hic neque tum solis rota cerni lumine largo
altivolans poterat nec magni sidera mundi
nec mare nec cælum nec denique terra neque aër
nec similis nostris rebus res ulla videri,
sed nova tempestas quædam molesque coorta.
diffugere inde loci partes coepere paresque
cum paribus jungi res et discludere mundum
membraque dividere et magnas disponere partes
omnigenis e principiis, discordia quorum
intervalla vias conexus pondera plagas
concursus motus turbabat proelia miscens
propter dissimilis formas variasque figuras,
quod non omnia sic poterant coniuncta manere
nec motus inter sese dare convenientis,
hoc est, a terris altum secernere cælum,
et sorsum mare, uti secreto umore pateret,
seorsus item puri secretique ætheris ignes.
  Quippe etenim primum terrai corpora quæque,
propterea quod erant gravia et perplexa, coibant
in medio atque imas capiebant omnia sedes;
quæ quanto magis inter se perplexa coibant,
tam magis expressere ea quæ mare sidera solem
lunamque efficerent et magni moenia mundi;
omnia enim magis hæc e levibus atque rutundis
seminibus multoque minoribus sunt elementis
quam tellus. ideo per rara foramina terræ
partibus erumpens primus se sustulit æther
ignifer et multos secum levis abstulit ignis,
non alia longe ratione ac sæpe videmus,
aurea cum primum gemmantis rore per herbas
matutina rubent radiati lumina solis
exhalantque lacus nebulam fluviique perennes
ipsaque ut inter dum tellus fumare videtur;
omnia quæ sursum cum conciliantur, in alto
corpore concreto subtexunt nubila cælum.
sic igitur tum se levis ac diffusilis æther
corpore concreto circum datus undique sæpsit
et late diffusus in omnis undique partis
omnia sic avido complexu cetera sæpsit.
hunc exordia sunt solis lunæque secuta,
interutrasque globi quorum vertuntur in auris;
quæ neque terra sibi adscivit nec maximus æther,
quod neque tam fuerunt gravia ut depressa sederent,
nec levia ut possent per summas labier oras,
et tamen interutrasque ita sunt, ut corpora viva
versent et partes ut mundi totius extent;
quod genus in nobis quædam licet in statione
membra manere, tamen cum sint ea quæ moveantur.
his igitur rebus retractis terra repente,
maxuma qua nunc se ponti plaga cærula tendit,
succidit et salso suffudit gurgite fossas.
inque dies quanto circum magis ætheris æstus
et radii solis cogebant undique terram
verberibus crebris extrema ad limina fartam
in medio ut propulsa suo condensa coiret,
tam magis expressus salsus de corpore sudor
augebat mare manando camposque natantis,
et tanto magis illa foras elapsa volabant
corpora multa vaporis et aëris altaque cæli
densabant procul a terris fulgentia templa.
sidebant campi, crescebant montibus altis
ascensus; neque enim poterant subsidere saxa
nec pariter tantundem omnes succumbere partis.
  Sic igitur terræ concreto corpore pondus
constitit atque omnis mundi quasi limus in imum
confluxit gravis et subsedit funditus ut fæx;
inde mare, inde aër, inde æther ignifer ipse
corporibus liquidis sunt omnia pura relicta
et leviora aliis alia, et liquidissimus æther
atque levissimus aërias super influit auras
nec liquidum corpus turbantibus aëris auris
commiscet; sinit hæc violentis omnia verti
turbinibus, sinit incertis turbare procellis,
ipse suos ignis certo fert impete labens.
nam modice fluere atque uno posse æthera nisu
significat Pontos, mare certo quod fluit æstu
unum labendi conservans usque tenorem.
  Motibus astrorum nunc quæ sit causa canamus.
principio magnus cæli si vortitur orbis,
ex utraque polum parti premere aëra nobis
dicendum est extraque tenere et claudere utrimque;
inde alium supra fluere atque intendere eodem
quo volvenda micant æterni sidera mundi;
aut alium supter, contra qui subvehat orbem,
ut fluvios versare rotas atque austra videmus.
est etiam quoque uti possit cælum omne manere
in statione, tamen cum lucida signa ferantur,
sive quod inclusi rapidi sunt ætheris æstus
quærentesque viam circum versantur et ignes
passim per cæli volvunt summania templa,
sive aliunde fluens alicunde extrinsecus aër
versat agens ignis, sive ipsi serpere possunt,
quo cujusque cibus vocat atque invitat euntis,
flammea per cælum pascentis corpora passim.
nam quid in hoc mundo sit eorum ponere certum
difficilest; sed quid possit fiatque per omne
in variis mundis varia ratione creatis,
id doceo plurisque sequor disponere causas,
motibus astrorum quæ possint esse per omne;
e quibus una tamen sit et hæc quoque causa necessest,
quæ vegeat motum signis; sed quæ sit earum
præcipere haud quaquamst pedetemptim progredientis.
  Terraque ut in media mundi regione quiescat,
evanescere paulatim et decrescere pondus
convenit atque aliam naturam supter habere
ex ineunte ævo coniunctam atque uniter aptam
partibus aëriis mundi, quibus insita vivit.
propterea non est oneri neque deprimit auras,
ut sua cuique homini nullo sunt pondere membra
nec caput est oneri collo nec denique totum
corporis in pedibus pondus sentimus inesse;
at quæ cumque foris veniunt inpostaque nobis
pondera sunt lædunt, permulto sæpe minora.
usque adeo magni refert quid quæque queat res.
sic igitur tellus non est aliena repente
allata atque auris aliunde obiecta alienis,
sed pariter prima concepta ab origine mundi
certaque pars eius, quasi nobis membra videntur.
  Prætertea grandi tonitru concussa repente
terra supra quæ se sunt concutit omnia motu;
quod facere haut ulla posset ratione, nisi esset
partibus aëriis mundi cæloque revincta;
nam communibus inter se radicibus hærent
ex ineunte ævo coniuncta atque uniter aucta.
  Nonne vides etiam quam magno pondere nobis
sustineat corpus tenuissima vis animai,
propterea quia tam coniuncta atque uniter apta est?
  Denique jam saltu pernici tollere corpus
quid potis est nisi vis animæ, quæ membra gubernat?
iamne vides quantum tenuis natura valere
possit, ubi est coniuncta gravi cum corpore, ut aër
coniunctus terris et nobis est animi vis?
  Nec nimio solis maior rota nec minor ardor
esse potest, nostris quam sensibus esse videtur.
nam quibus e spatiis cumque ignes lumina possunt
adiicere et calidum membris adflare vaporem,
nil magnis intervallis de corpore libant
flammarum, nihil ad speciem est contractior ignis.
proinde, calor quoniam solis lumenque profusum
perveniunt nostros ad sensus et loca fulgent,
forma quoque hinc solis debet filumque videri,
nil adeo ut possis plus aut minus addere vere.
[perveniunt nostros ad sensus et loca fulgent]
lunaque sive notho fertur loca lumine lustrans,
sive suam proprio jactat de corpore lucem,
quidquid id est, nihilo fertur maiore figura
quam, nostris oculis qua cernimus, esse videtur.
nam prius omnia, quæ longe semota tuemur
aëra per multum, specie confusa videntur
quam minui filum. quapropter luna necesse est,
quandoquidem claram speciem certamque figuram
præbet, ut est oris extremis cumque notata,
quanta quoquest, tanta hinc nobis videatur in alto.
postremo quos cumque vides hinc ætheris ignes,
scire licet perquam pauxillo posse minores
esse vel exigua maioris parte brevique.
quandoquidem quos cumque in terris cernimus [ignes],
dum tremor [et] clarus dum cernitur ardor eorum,
perparvom quiddam inter dum mutare videntur
alteram utram in partem filum, quo longius absunt.
  Illud item non est mirandum, qua ratione
tantulus ille queat tantum sol mittere lumen,
quod maria ac terras omnis cælumque rigando
compleat et calido perfundat cuncta vapore.
[quanta quoquest tanta hinc nobis videatur in alto]
nam licet hinc mundi patefactum totius unum
largifluum fontem scatere atque erumpere lumen,
ex omni mundo quia sic elementa vaporis
undique conveniunt et sic coniectus eorum
confluit, ex uno capite hic ut profluat ardor.
nonne vides etiam quam late parvus aquai
prata riget fons inter dum campisque redundet?
est etiam quoque uti non magno solis ab igni
aëra percipiat calidis fervoribus ardor,
opportunus ita est si forte et idoneus aër,
ut queat accendi parvis ardoribus ictus;
quod genus inter dum segetes stipulamque videmus
accidere ex una scintilla incendia passim.
forsitan et rosea sol alte lampade lucens
possideat multum cæcis fervoribus ignem
circum se, nullo qui sit fulgore notatus,
æstifer ut tantum radiorum exaugeat ictum.
  Nec ratio solis simplex [et] recta patescit,
quo pacto æstivis e partibus ægocerotis
brumalis adeat flexus atque inde revertens
canceris ut vertat metas ad solstitialis,
lunaque mensibus id spatium videatur obire,
annua sol in quo consumit tempora cursu.
non, inquam, simplex his rebus reddita causast.
nam fieri vel cum primis id posse videtur,
Democriti quod sancta viri sententia ponit,
quanto quæque magis sint terram sidera propter,
tanto posse minus cum cæli turbine ferri;
evanescere enim rapidas illius et acris
imminui supter viris, ideoque relinqui
paulatim solem cum posterioribus signis,
inferior multo quod sit quam fervida signa.
et magis hoc lunam: quanto demissior eius
cursus abest procul a cælo terrisque propinquat,
tanto posse minus cum signis tendere cursum.
flaccidiore etiam quanto jam turbine fertur
inferior quam sol, tanto magis omnia signa
hanc adipiscuntur circum præterque feruntur.
propterea fit ut hæc ad signum quodque reverti
mobilius videatur, ad hanc quia signa revisunt.
fit quoque ut e mundi transversis partibus aër
alternis certo fluere alter tempore possit,
qui queat æstivis solem detrudere signis
brumalis usque ad flexus gelidumque rigorem,
et qui reiciat gelidis a frigoris umbris
æstiferas usque in partis et fervida signa.
et ratione pari lunam stellasque putandum'st,
quæ volvunt magnos in magnis orbibus annos,
aëribus posse alternis e partibus ire.
nonne vides etiam diversis nubila ventis
diversas ire in partis inferna supernis?
qui minus illa queant per magnos ætheris orbis
æstibus inter se diversis sidera ferri?
  At nox obruit ingenti caligine terras,
aut ubi de longo cursu sol ultima cæli
impulit atque suos efflavit languidus ignis
concussos itere et labefactos aëre multo,
aut quia sub terras cursum convortere cogit
vis eadem, supra quæ terras pertulit orbem.
  Tempore item certo roseam Matuta per oras
ætheris auroram differt et lumina pandit,
aut quia sol idem, sub terras ille revertens,
anticipat cælum radiis accendere temptans,
aut quia conveniunt ignes et semina multa
confluere ardoris consuerunt tempore certo,
quæ faciunt solis nova semper lumina gigni;
quod genus Idæis fama est e montibus altis
dispersos ignis orienti lumine cerni,
inde coire globum quasi in unum et conficere orbem.
nec tamen illud in his rebus mirabile debet
esse, quod hæc ignis tam certo tempore possint
semina confluere et solis reparare nitorem.
multa videmus enim, certo quæ tempore fiunt
omnibus in rebus. florescunt tempore certo
arbusta et certo dimittunt tempore florem.
nec minus in certo dentes cadere imperat ætas
tempore et inpubem molli pubescere veste
et pariter mollem malis demittere barbam.
fulmina postremo nix imbres nubila venti
non nimis incertis fiunt in partibus anni.
namque ubi sic fuerunt causarum exordia prima
atque ita res mundi cecidere ab origine prima,
conseque quoque jam redeunt ex ordine certo.
  Crescere itemque dies licet et tabescere noctes,
et minui luces, cum sumant augmina noctis,
aut quia sol idem sub terras atque superne
imparibus currens amfractibus ætheris oras
partit et in partis non æquas dividit orbem,
et quod ab alterutra detraxit parte, reponit
eius in adversa tanto plus parte relatus,
donec ad id signum cæli pervenit, ubi anni
nodus nocturnas exæquat lucibus umbras;
nam medio cursu flatus aquilonis et austri
distinet æquato cælum discrimine metas
propter signiferi posituram totius orbis,
annua sol in quo concludit tempora serpens,
obliquo terras et cælum lumine lustrans,
ut ratio declarat eorum qui loca cæli
omnia dispositis signis ornata notarunt.
aut quia crassior est certis in partibus aër,
sub terris ideo tremulum jubar hæsitat ignis
nec penetrare potest facile atque emergere ad ortus;
propterea noctes hiberno tempore longæ
cessant, dum veniat radiatum insigne diei.
aut etiam, quia sic alternis partibus anni
tardius et citius consuerunt confluere ignes,
qui faciunt solem certa de surgere parte,
propterea fit uti videantur dicere verum.
  Luna potest solis radiis percussa nitere
inque dies magis [id] lumen convertere nobis
ad speciem, quantum solis secedit ab orbi,
donique eum contra pleno bene lumine fulsit
atque oriens obitus eius super edita vidit;
inde minutatim retro quasi condere lumen
debet item, quanto propius jam solis ad ignem
labitur ex alia signorum parte per orbem;
ut faciunt, lunam qui fingunt esse pilai
consimilem cursusque viam sub sole tenere.
est etiam quare proprio cum lumine possit
volvier et varias splendoris reddere formas;
corpus enim licet esse aliud, quod fertur et una
labitur omnimodis occursans officiensque,
nec potis est cerni, quia cassum lumine fertur.
versarique potest, globus ut, si forte, pilai
dimidia ex parti candenti lumine tinctus,
versandoque globum variantis edere formas,
donique eam partem, quæ cumque est ignibus aucta,
ad speciem vertit nobis oculosque patentis;
inde minutatim retro contorquet et aufert
luciferam partem glomeraminis atque pilai;
ut Babylonica Chaldæum doctrina refutans
astrologorum artem contra convincere tendit,
proinde quasi id fieri nequeat quod pugnat uterque
aut minus hoc illo sit cur amplectier ausis.
denique cur nequeat semper nova luna creari
ordine formarum certo certisque figuris
inque dies privos aborisci quæque creata
atque alia illius reparari in parte locoque,
difficilest ratione docere et vincere verbis,
ordine cum [videas] tam certo multa creari.
it Ver et Venus et Veneris prænuntius ante
pennatus graditur, Zephyri vestigia propter
Flora quibus mater præspargens ante viai
cuncta coloribus egregiis et odoribus opplet.
inde loci sequitur Calor aridus et comes una
pulverulenta Ceres [et] etesia flabra aquilonum.
inde Autumnus adit, graditur simul Euhius Euan.
inde aliæ tempestates ventique secuntur,
altitonans Volturnus et Auster fulmine pollens.
tandem Bruma nives adfert pigrumque rigorem
reddit. Hiemps sequitur crepitans hanc dentibus algu.
quo minus est mirum, si certo tempore luna
gignitur et certo deletur tempore rusus,
cum fieri possint tam certo tempore multa.
  Solis item quoque defectus lunæque latebras
pluribus e causis fieri tibi posse putandum'st.
nam cur luna queat terram secludere solis
lumine et a terris altum caput obstruere ei,
obiciens cæcum radiis ardentibus orbem,
tempore eodem aliut facere id non posse putetur
corpus, quod cassum labatur lumine semper?
solque suos etiam dimittere languidus ignis
tempore cur certo nequeat recreareque lumen,
cum loca præteriit flammis infesta per auras,
quæ faciunt ignis interstingui atque perire?
et cur terra queat lunam spoliare vicissim
lumine et oppressum solem super ipsa tenere,
menstrua dum rigidas coni perlabitur umbras,
tempore eodem aliud nequeat succurrere lunæ
corpus vel supra solis perlabier orbem,
quod radios inter rumpat lumenque profusum?
et tamen ipsa suo si fulget luna nitore,
cur nequeat certa mundi languescere parte,
dum loca luminibus propriis inimica per exit?
[menstrua dum rigidas coni perlabitur umbras].
  Quod superest, quoniam magni per cærula mundi
qua fieri quicquid posset ratione resolvi,
solis uti varios cursus lunæque meatus
noscere possemus quæ vis et causa cieret,
quove modo [possent] offecto lumine obire
et neque opinantis tenebris obducere terras,
cum quasi conivent et aperto lumine rursum
omnia convisunt clara loca candida luce,
nunc redeo ad mundi novitatem et mollia terræ
arva, novo fetu quid primum in luminis oras
tollere et incertis crerint committere ventis.
  Principio genus herbarum viridemque nitorem
terra dedit circum collis camposque per omnis,
florida fulserunt viridanti prata colore,
arboribusque datum'st variis exinde per auras
crescendi magnum inmissis certamen habenis.
ut pluma atque pili primum sætæque creantur
quadripedum membris et corpore pennipotentum,
sic nova tum tellus herbas virgultaque primum
sustulit, inde loci mortalia sæcla creavit
multa modis multis varia ratione coorta.
nam neque de cælo cecidisse animalia possunt,
nec terrestria de salsis exisse lacunis.
linquitur ut merito maternum nomen adepta
terra sit, e terra quoniam sunt cuncta creata.
multaque nunc etiam existunt animalia terris
imbribus et calido solis concreta vapore;
quo minus est mirum, si tum sunt plura coorta
et maiora, nova tellure atque æthere adulta.
principio genus alituum variæque volucres
ova relinquebant exclusæ tempore verno,
folliculos ut nunc teretis æstate cicadæ
lincunt sponte sua victum vitamque petentes.
tum tibi terra dedit primum mortalia sæcla.
multus enim calor atque umor superabat in arvis.
hoc ubi quæque loci regio opportuna dabatur,
crescebant uteri terram radicibus apti;
quos ubi tempore maturo pate fecerat ætas
infantum, fugiens umorem aurasque petessens,
convertebat ibi natura foramina terræ
et sucum venis cogebat fundere apertis
consimilem lactis, sicut nunc femina quæque
cum peperit, dulci repletur lacte, quod omnis
impetus in mammas convertitur ille alimenti.
terra cibum pueris, vestem vapor, herba cubile
præbebat multa et molli lanugine abundans.
at novitas mundi nec frigora dura ciebat
nec nimios æstus nec magnis viribus auras.
omnia enim pariter crescunt et robora sumunt.
  Quare etiam atque etiam maternum nomen adepta
terra tenet merito, quoniam genus ipsa creavit
humanum atque animal prope certo tempore fudit
omne quod in magnis bacchatur montibus passim,
aëriasque simul volucres variantibus formis.
sed quia finem aliquam pariendi debet habere,
destitit, ut mulier spatio defessa vetusto.
mutat enim mundi naturam totius ætas
ex alioque alius status excipere omnia debet
nec manet ulla sui similis res: omnia migrant,
omnia commutat natura et vertere cogit.
namque aliud putrescit et ævo debile languet,
porro aliud [suc]crescit et [e] contemptibus exit.
sic igitur mundi naturam totius ætas
mutat, et ex alio terram status excipit alter,
quod potuit nequeat, possit quod non tulit ante.
  Multaque tum tellus etiam portenta creare
conatast mira facie membrisque coorta,
androgynem, interutras necutrumque utrimque remotum,
orba pedum partim, manuum viduata vicissim,
muta sine ore etiam, sine voltu cæca reperta,
vinctaque membrorum per totum corpus adhæsu,
nec facere ut possent quicquam nec cedere quoquam
nec vitare malum nec sumere quod volet usus.
cetera de genere hoc monstra ac portenta creabat,
ne quiquam, quoniam natura absterruit auctum
nec potuere cupitum ætatis tangere florem
nec reperire cibum nec jungi per Veneris res.
multa videmus enim rebus concurrere debere,
ut propagando possint procudere sæcla;
pabula primum ut sint, genitalia deinde per artus
semina qua possint membris manare remissis,
feminaque ut maribus coniungi possit, habere,
mutua qui mutent inter se gaudia uterque.
  Multaque tum interiisse animantum sæcla necessest
nec potuisse propagando procudere prolem.
nam quæ cumque vides vesci vitalibus auris,
aut dolus aut virtus aut denique mobilitas est
ex ineunte ævo genus id tuta reservans.
multaque sunt, nobis ex utilitate sua quæ
commendata manent, tutelæ tradita nostræ.
principio genus acre leonum sævaque sæcla
tutatast virtus, volpes dolus et fuga cervos.
at levisomna canum fido cum pectore corda,
et genus omne quod est veterino semine partum
lanigeræque simul pecudes et bucera sæcla
omnia sunt hominum tutelæ tradita, Memmi;
nam cupide fugere feras pacemque secuta
sunt et larga suo sine pabula parta labore,
quæ damus utilitatis eorum præmia causa.
at quis nil horum tribuit natura, nec ipsa
sponte sua possent ut vivere nec dare nobis
utilitatem aliquam, quare pateremur eorum
præsidio nostro pasci genus esseque tutum,
scilicet hæc aliis prædæ lucroque jacebant
indupedita suis fatalibus omnia vinclis,
donec ad interitum genus id natura redegit.
  Sed neque Centauri fuerunt nec tempore in ullo
esse queunt duplici natura et corpore bino
ex alienigenis membris compacta, potestas
hinc illinc partis ut sat par esse potissit.
id licet hinc quamvis hebeti cognoscere corde.
principio circum tribus actis impiger annis
floret equus, puer haut quaquam; nam sæpe etiam nunc
ubera mammarum in somnis lactantia quæret.
post ubi equum validæ vires ætate senecta
membraque deficiunt fugienti languida vita,
tum demum puerili ævo florenta juventas
officit et molli vestit lanugine malas;
ne forte ex homine et veterino semine equorum
confieri credas Centauros posse neque esse,
aut rapidis canibus succinctas semimarinis
corporibus Scyllas et cetera de genere horum,
inter se quorum discordia membra videmus;
quæ neque florescunt pariter nec robora sumunt
corporibus neque proiciunt ætate senecta
nec simili Venere ardescunt nec moribus unis
conveniunt neque sunt eadem jucunda per artus.
quippe videre licet pinguescere sæpe cicuta
barbigeras pecudes, homini quæ est acre venenum.
flamma quidem [vero] cum corpora fulva leonum
tam soleat torrere atque urere quam genus omne
visceris in terris quod cumque et sanguinis extet,
qui fieri potuit, triplici cum corpore ut una,
prima leo, postrema draco, media ipsa, Chimæra
ore foras acrem flaret de corpore flammam?
quare etiam tellure nova cæloque recenti
talia qui fingit potuisse animalia gigni,
nixus in hoc uno novitatis nomine inani,
multa licet simili ratione effutiat ore,
aurea tum dicat per terras flumina vulgo
fluxisse et gemmis florere arbusta su‘sse
aut hominem tanto membrorum esse impete natum,
trans maria alta pedum nisus ut ponere posset
et manibus totum circum se vertere cælum.
nam quod multa fuere in terris semina rerum,
tempore quo primum tellus animalia fudit,
nil tamen est signi mixtas potuisse creari
inter se pecudes compactaque membra animantum,
propterea quia quæ de terris nunc quoque abundant
herbarum genera ac fruges arbustaque læta
non tamen inter se possunt complexa creari,
sed res quæque suo ritu procedit et omnes
foedere naturæ certo discrimina servant.
  Et genus humanum multo fuit illud in arvis
durius, ut decuit, tellus quod dura creasset,
et maioribus et solidis magis ossibus intus
fundatum, validis aptum per viscera nervis,
nec facile ex æstu nec frigore quod caperetur
nec novitate cibi nec labi corporis ulla.
multaque per cælum solis volventia lustra
volgivago vitam tractabant more ferarum.
nec robustus erat curvi moderator aratri
quisquam, nec scibat ferro molirier arva
nec nova defodere in terram virgulta neque altis
arboribus veteres decidere falcibus ramos.
quod sol atque imbres dederant, quod terra crearat
sponte sua, satis id placabat pectora donum.
glandiferas inter curabant corpora quercus
plerumque; et quæ nunc hiberno tempore cernis
arbita puniceo fieri matura colore,
plurima tum tellus etiam maiora ferebat.
multaque prætertea novitas tum florida mundi
pabula dura tulit, miseris mortalibus ampla.
at sedare sitim fluvii fontesque vocabant,
ut nunc montibus e magnis decursus aquai
claricitat late sitientia sæcla ferarum.
denique nota vagis silvestria templa tenebant
nympharum, quibus e scibant umore fluenta
lubrica proluvie larga lavere umida saxa,
umida saxa, super viridi stillantia musco,
et partim plano scatere atque erumpere campo.
necdum res igni scibant tractare neque uti
pellibus et spoliis corpus vestire ferarum,
sed nemora atque cavos montis silvasque colebant
et frutices inter condebant squalida membra
verbera ventorum vitare imbrisque coacti.
nec commune bonum poterant spectare neque ullis
moribus inter se scibant nec legibus uti.
quod cuique obtulerat prædæ fortuna, ferebat
sponte sua sibi quisque valere et vivere doctus.
et Venus in silvis jungebat corpora amantum;
conciliabat enim vel mutua quamque cupido
vel violenta viri vis atque inpensa libido
vel pretium, glandes atque arbita vel pira lecta.
et manuum mira freti virtute pedumque
consectabantur silvestria sæcla ferarum
missilibus saxis et magno pondere clavæ.
multaque vincebant, vitabant pauca latebris;
sætigerisque pares subus silvestria membra
nuda dabant terræ nocturno tempore capti,
circum se foliis ac frondibus involventes.
nec plangore diem magno solemque per agros
quærebant pavidi palantes noctis in umbris,
sed taciti respectabant somnoque sepulti,
dum rosea face sol inferret lumina cælo.
a parvis quod enim consuerant cernere semper
alterno tenebras et lucem tempore gigni,
non erat ut fieri posset mirarier umquam
nec diffidere, ne terras æterna teneret
nox in perpetuum detracto lumine solis.
sed magis illud erat curæ, quod sæcla ferarum
infestam miseris faciebant sæpe quietem.
eiectique domo fugiebant saxea tecta
spumigeri suis adventu validique leonis
atque intempesta cedebant nocte paventes
hospitibus sævis instrata cubilia fronde.
  Nec nimio tum plus quam nunc mortalia sæcla
dulcia linquebant lamentis lumina vitæ.
unus enim tum quisque magis deprensus eorum
pabula viva feris præbebat, dentibus haustus,
et nemora ac montis gemitu silvasque replebat
viva videns vivo sepeliri viscera busto.
at quos effugium servarat corpore adeso,
posterius tremulas super ulcera tetra tenentes
palmas horriferis accibant vocibus Orcum,
donique eos vita privarant vermina sæva
expertis opis, ignaros quid volnera vellent.
at non multa virum sub signis milia ducta
una dies dabat exitio nec turbida ponti
æquora lidebant navis ad saxa virosque.
nam temere in cassum frustra mare sæpe coortum
sævibat leviterque minas ponebat inanis,
nec poterat quemquam placidi pellacia ponti
subdola pellicere in fraudem ridentibus undis.
improba navigii ratio tum cæca jacebat.
tum penuria deinde cibi languentia leto
membra dabat, contra nunc rerum copia mersat.
illi inprudentes ipsi sibi sæpe venenum
vergebant, nunc dant [aliis] sollertius ipsi.
  Inde casas postquam ac pellis ignemque pararunt
et mulier coniuncta viro concessit in unum
* * *
cognita sunt, prolemque ex se videre creatam,
tum genus humanum primum mollescere coepit.
ignis enim curavit, ut alsia corpora frigus
non ita jam possent cæli sub tegmine ferre,
et Venus inminuit viris puerique parentum
blanditiis facile ingenium fregere superbum.
tunc et amicitiem coeperunt jungere aventes
finitimi inter se nec lædere nec violari,
et pueros commendarunt muliebreque sæclum,
vocibus et gestu cum balbe significarent
imbecillorum esse æquum misererier omnis.
nec tamen omnimodis poterat concordia gigni,
sed bona magnaque pars servabat foedera caste;
aut genus humanum jam tum foret omne peremptum
nec potuisset adhuc perducere sæcla propago.
  At varios linguæ sonitus natura subegit
mittere et utilitas expressit nomina rerum,
non alia longe ratione atque ipsa videtur
protrahere ad gestum pueros infantia linguæ,
cum facit ut digito quæ sint præsentia monstrent.
sentit enim vim quisque suam quod possit abuti.
cornua nata prius vitulo quam frontibus extent,
illis iratus petit atque infestus inurget.
at catuli pantherarum scymnique leonum
unguibus ac pedibus jam tum morsuque repugnant,
vix etiam cum sunt dentes unguesque creati.
alituum porro genus alis omne videmus
fidere et a pennis tremulum petere auxiliatum.
proinde putare aliquem tum nomina distribuisse
rebus et inde homines didicisse vocabula prima,
desiperest. nam cur hic posset cuncta notare
vocibus et varios sonitus emittere linguæ,
tempore eodem alii facere id non quisse putentur?
prætertea si non alii quoque vocibus usi
inter se fuerant, unde insita notities est
utilitatis et unde data est huic prima potestas,
quid vellet facere ut sciret animoque videret?
cogere item pluris unus victosque domare
non poterat, rerum ut perdiscere nomina vellent.
nec ratione docere ulla suadereque surdis,
quid sit opus facto, facilest; neque enim paterentur
nec ratione ulla sibi ferrent amplius auris
vocis inauditos sonitus obtundere frustra.
postremo quid in hac mirabile tantoperest re,
si genus humanum, cui vox et lingua vigeret,
pro vario sensu varia res voce notaret?
cum pecudes mutæ, cum denique sæcla ferarum
dissimilis soleant voces variasque ciere,
cum metus aut dolor est et cum jam gaudia gliscunt.
quippe [et]enim licet id rebus cognoscere apertis.
inritata canum cum primum magna Molossum
mollia ricta fremunt duros nudantia dentes,
longe alio sonitu rabies [re]stricta minatur,
et cum jam latrant et vocibus omnia complent;
at catulos blande cum lingua lambere temptant
aut ubi eos lactant, pedibus morsuque potentes
suspensis teneros imitantur dentibus haustus,
longe alio pacto gannitu vocis adulant,
et cum deserti baubantur in ædibus, aut cum
plorantis fugiunt summisso corpore plagas.
denique non hinnitus item differre videtur,
inter equas ubi equus florenti ætate juvencus
pinnigeri sævit calcaribus ictus Amoris
et fremitum patulis sub naribus edit ad arma,
et cum sic alias concussis artibus hinnit?
postremo genus alituum variæque volucres,
accipitres atque ossifragæ mergique marinis
fluctibus in salso victum vitamque petentes,
longe alias alio jaciunt in tempore voces,
et quom de victu certant prædaque repugnant.
et partim mutant cum tempestatibus una
raucisonos cantus, cornicum ut sæcla vetusta
corvorumque gregis ubi aquam dicuntur et imbris
poscere et inter dum ventos aurasque vocare.
ergo si varii sensus animalia cogunt,
muta tamen cum sint, varias emittere voces,
quanto mortalis magis æquum'st tum potuisse
dissimilis alia atque alia res voce notare!
  Illud in his rebus tacitus ne forte requiras,
fulmen detulit in terram mortalibus ignem
primitus, inde omnis flammarum diditur ardor;
multa videmus enim cælestibus insita flammis
fulgere, cum cæli donavit plaga vaporis.
et ramosa tamen cum ventis pulsa vacillans
æstuat in ramos incumbens arboris arbor,
exprimitur validis extritus viribus ignis,
emicat inter dum flammai fervidus ardor,
mutua dum inter se rami stirpesque teruntur.
quorum utrumque dedisse potest mortalibus ignem.
inde cibum quoquere ac flammæ mollire vapore
sol docuit, quoniam mitescere multa videbant
verberibus radiorum atque æstu victa per agros.
  Inque dies magis hi victum vitamque priorem
commutare novis monstrabant rebus et igni,
ingenio qui præstabant et corde vigebant.
condere coeperunt urbis arcemque locare
præsidium reges ipsi sibi perfugiumque,
et pecudes et agros divisere atque dedere
pro facie cujusque et viribus ingenioque;
nam facies multum valuit viresque vigebant.
posterius res inventast aurumque repertum,
quod facile et validis et pulchris dempsit honorem;
divitioris enim sectam plerumque secuntur
quam lubet et fortes et pulchro corpore creti.
quod siquis vera vitam ratione gubernet,
divitiæ grandes homini sunt vivere parce
æquo animo; neque enim est umquam penuria parvi.
at claros homines voluerunt se atque potentes,
ut fundamento stabili fortuna maneret
et placidam possent opulenti degere vitam,
ne quiquam, quoniam ad summum succedere honorem
certantes iter infestum fecere viai,
et tamen e summo, quasi fulmen, deicit ictos
invidia inter dum contemptim in Tartara tætra;
invidia quoniam ceu fulmine summa vaporant
plerumque et quæ sunt aliis magis edita cumque;
ut satius multo jam sit parere quietum
quam regere imperio res velle et regna tenere.
proinde sine in cassum defessi sanguine sudent,
angustum per iter luctantes ambitionis;
quandoquidem sapiunt alieno ex ore petuntque
res ex auditis potius quam sensibus ipsis,
nec magis id nunc est neque erit mox quam fuit ante.
  Ergo regibus occisis subversa jacebat
pristina maiestas soliorum et sceptra superba,
et capitis summi præclarum insigne cruentum
sub pedibus vulgi magnum lugebat honorem;
nam cupide conculcatur nimis ante metutum.
res itaque ad summam fæcem turbasque redibat,
imperium sibi cum ac summatum quisque petebat.
inde magistratum partim docuere creare
iuraque constituere, ut vellent legibus uti.
nam genus humanum, defessum vi colere ævom,
ex inimicitiis languebat; quo magis ipsum
sponte sua cecidit sub leges artaque jura.
acrius ex ira quod enim se quisque parabat
ulcisci quam nunc concessum'st legibus æquis,
hanc ob rem est homines pertæsum vi colere ævom.
inde metus maculat poenarum præmia vitæ.
circumretit enim vis atque iniuria quemque
atque unde exortast, ad eum plerumque revertit,
nec facilest placidam ac pacatam degere vitam
qui violat factis communia foedera pacis.
etsi fallit enim divom genus humanumque,
perpetuo tamen id fore clam diffidere debet;
quippe ubi se multi per somnia sæpe loquentes
aut morbo delirantes protraxe ferantur
et celata [mala] in medium et peccata dedisse.
  Nunc quæ causa deum per magnas numina gentis
pervulgarit et ararum compleverit urbis
suscipiendaque curarit sollemnia sacra,
quæ nunc in magnis florent sacra rebus locisque,
unde etiam nunc est mortalibus insitus horror,
qui delubra deum nova toto suscitat orbi
terrarum et festis cogit celebrare diebus,
non ita difficilest rationem reddere verbis.
quippe etenim jam tum divom mortalia sæcla
egregias animo facies vigilante videbant
et magis in somnis mirando corporis auctu.
his igitur sensum tribuebant propterea quod
membra movere videbantur vocesque superbas
mittere pro facie præclara et viribus amplis.
æternamque dabant vitam, quia semper eorum
subpeditabatur facies et forma manebat,
et tamen omnino quod tantis viribus auctos
non temere ulla vi convinci posse putabant.
fortunisque ideo longe præstare putabant,
quod mortis timor haut quemquam vexaret eorum,
et simul in somnis quia multa et mira videbant
efficere et nullum capere ipsos inde laborem.
prætertea cæli rationes ordine certo
et varia annorum cernebant tempora verti
nec poterant quibus id fieret cognoscere causis.
ergo perfugium sibi habebant omnia divis
tradere et illorum nutu facere omnia flecti.
in cæloque deum sedes et templa locarunt,
per cælum volvi quia nox et luna videtur,
luna dies et nox et noctis signa severa
noctivagæque faces cæli flammæque volantes,
nubila sol imbres nix venti fulmina grando
et rapidi fremitus et murmura magna minarum.
  O genus infelix humanum, talia divis
cum tribuit facta atque iras adiunxit acerbas!
quantos tum gemitus ipsi sibi, quantaque nobis
volnera, quas lacrimas peperere minoribus nostris!
nec pietas ullast velatum sæpe videri
vertier ad lapidem atque omnis accedere ad aras
nec procumbere humi prostratum et pandere palmas
ante deum delubra nec aras sanguine multo
spargere quadrupedum nec votis nectere vota,
sed mage pacata posse omnia mente tueri.
nam cum suspicimus magni cælestia mundi
templa super stellisque micantibus æthera fixum,
et venit in mentem solis lunæque viarum,
tunc aliis oppressa malis in pectora cura
illa quoque expergefactum caput erigere infit,
ne quæ forte deum nobis inmensa potestas
sit, vario motu quæ candida sidera verset;
temptat enim dubiam mentem rationis egestas,
ecquæ nam fuerit mundi genitalis origo,
et simul ecquæ sit finis, quoad moenia mundi
et taciti motus hunc possint ferre laborem,
an divinitus æterna donata salute
perpetuo possint ævi labentia tractu
inmensi validas ævi contemnere viris.
prætertea cui non animus formidine divum
contrahitur, cui non correpunt membra pavore,
fulminis horribili cum plaga torrida tellus
contremit et magnum percurrunt murmura cælum?
non populi gentesque tremunt, regesque superbi
corripiunt divum percussi membra timore,
ne quod ob admissum foede dictumve superbe
poenarum grave sit solvendi tempus adauctum?
summa etiam cum vis violenti per mare venti
induperatorem classis super æquora verrit
cum validis pariter legionibus atque elephantis,
non divom pacem votis adit ac prece quæsit
ventorum pavidus paces animasque secundas?
ne quiquam, quoniam violento turbine sæpe
correptus nihilo fertur minus ad vada leti.
usque adeo res humanas vis abdita quædam
opterit et pulchros fascis sævasque secures
proculcare ac ludibrio sibi habere videtur.
denique sub pedibus tellus cum tota vacillat
concussæque cadunt urbes dubiæque minantur,
quid mirum si se temnunt mortalia sæcla
atque potestatis magnas mirasque relinquunt
in rebus viris divum, quæ cuncta gubernent?
  Quod super est, æ[s at]que aurum ferrumque repertum'st
et simul argenti pondus plumbique potestas,
ignis ubi ingentis silvas ardore cremarat
montibus in magnis, seu cælo fulmine misso,
sive quod inter se bellum silvestre gerentes
hostibus intulerant ignem formidinis ergo,
sive quod inducti terræ bonitate volebant
pandere agros pinguis et pascua reddere rura,
sive feras interficere et ditescere præda;
nam fovea atque igni prius est venarier ortum
quam sæpire plagis saltum canibusque ciere.
quicquid id est, qua cumque e causa flammeus ardor
horribili sonitu silvas exederat altis
a radicibus et terram percoxerat igni,
manabat venis ferventibus in loca terræ
concava conveniens argenti rivus et auri,
æris item et plumbi. quæ cum concreta videbant
posterius claro in terra splendere colore,
tollebant nitido capti levique lepore,
et simili formata videbant esse figura
atque lacunarum fuerant vestigia cuique.
tum penetrabat eos posse hæc liquefacta calore
quamlibet in formam et faciem decurrere rerum,
et prorsum quamvis in acuta ac tenvia posse
mucronum duci fastigia procudendo,
ut sibi tela parent silvasque ut cædere possint
materiemque dolare et levia radere tigna
et terebrare etiam ac pertundere perque forare.
nec minus argento facere hæc auroque parabant
quam validi primum violentis viribus æris,
ne quiquam, quoniam cedebat victa potestas
nec poterant pariter durum sufferre laborem.
nam fuit in pretio magis æs aurumque jacebat
propter inutilitatem hebeti mucrone retusum;
nunc jacet æs, aurum in summum successit honorem.
sic volvenda ætas commutat tempora rerum.
quod fuit in pretio, fit nullo denique honore;
porro aliud succedit et [e] contemptibus exit
inque dies magis adpetitur floretque repertum
laudibus et miro est mortalis inter honore.
  Nunc tibi quo pacto ferri natura reperta
sit facilest ipsi per te cognoscere, Memmi.
arma antiqua manus ungues dentesque fuerunt
et lapides et item silvarum fragmina rami
et flamma atque ignes, post quam sunt cognita primum.
posterius ferri vis est ærisque reperta.
et prior æris erat quam ferri cognitus usus,
quo facilis magis est natura et copia maior.
ære solum terræ tractabant, æreque belli
miscebant fluctus et vulnera vasta serebant
et pecus atque agros adimebant; nam facile ollis
omnia cedebant armatis nuda et inerma.
inde minutatim processit ferreus ensis
versaque in obprobrium species est falcis ahenæ,
et ferro coepere solum proscindere terræ
exæquataque sunt creperi certamina belli.
et prius est armatum in equi conscendere costas
et moderarier hunc frenis dextraque vigere
quam biiugo curru belli temptare pericla.
et biiugo prius est quam bis coniungere binos
et quam falciferos armatum escendere currus.
inde boves Lucas turrito corpore, tetras,
anguimanus, belli docuerunt volnera Poeni
sufferre et magnas Martis turbare catervas.
sic alid ex alio peperit discordia tristis,
horribile humanis quod gentibus esset in armis,
inque dies belli terroribus addidit augmen.
  Temptarunt etiam tauros in moenere belli
expertique sues sævos sunt mittere in hostis.
et validos partim præ se misere leones
cum doctoribus armatis sævisque magistris,
qui moderarier his possent vinclisque tenere,
ne quiquam, quoniam permixta cæde calentes
turbabant sævi nullo discrimine turmas,
terrificas capitum quatientis undique cristas,
nec poterant equites fremitu perterrita equorum
pectora mulcere et frenis convertere in hostis.
inritata leæ jaciebant corpora saltu
undique et adversum venientibus ora patebant
et nec opinantis a tergo deripiebant
deplexæque dabant in terram volnere victos,
morsibus adfixæ validis atque unguibus uncis.
iactabantque suos tauri pedibusque terebant
et latera ac ventres hauribant supter equorum
cornibus et terram minitanti mente ruebant.
et validis socios cædebant dentibus apri
tela infracta suo tinguentes sanguine sævi
[in se fracta suo tinguentes sanguine tela,]
permixtasque dabant equitum peditumque ruinas.
nam transversa feros exibant dentis adactus
iumenta aut pedibus ventos erecta petebant,
ne quiquam, quoniam ab nervis succisa videres
concidere atque gravi terram consternere casu.
si quos ante domi domitos satis esse putabant,
effervescere cernebant in rebus agundis
volneribus clamore fuga terrore tumultu,
nec poterant ullam partem redducere eorum;
diffugiebat enim varium genus omne ferarum,
ut nunc sæpe boves Lucæ ferro male mactæ
diffugiunt, fera facta suis cum multa dedere.
Sed facere id non tam vincendi spe voluerunt;
quam dare quod gemerent hostes, ipsique perire,
qui numero diffidebant armisque vacabant,
si fuit ut facerent. sed vix adducor ut ante
non quierint animo præsentire atque videre,
quam commune malum fieret foedumque, futurum.
et magis id possis factum contendere in omni
in variis mundis varia ratione creatis,
quam certo atque uno terrarum quolibet orbi.
  Nexilis ante fuit vestis quam textile tegmen.
textile post ferrum'st, quia ferro tela paratur,
nec ratione alia possunt tam levia gigni
insilia ac fusi, radii, scapique sonantes.
et facere ante viros lanam natura co‘git
quam muliebre genus; nam longe præstat in arte
et sollertius est multo genus omne virile;
agricolæ donec vitio vertere severi,
ut muliebribus id manibus concedere vellent
atque ipsi pariter durum sufferre laborem
atque opere in duro durarent membra manusque.
  At specimen sationis et insitionis origo
ipsa fuit rerum primum natura creatrix,
arboribus quoniam bacæ glandesque caducæ
tempestiva dabant pullorum examina supter;
unde etiam libitum'st stirpis committere ramis
et nova defodere in terram virgulta per agros.
inde aliam atque aliam culturam dulcis agelli
temptabant fructusque feros mansuescere terra
cernebant indulgendo blandeque colendo.
inque dies magis in montem succedere silvas
cogebant infraque locum concedere cultis,
prata lacus rivos segetes vinetaque læta
collibus et campis ut haberent, atque olearum
cærula distinguens inter plaga currere posset
per tumulos et convallis camposque profusa;
ut nunc esse vides vario distincta lepore
omnia, quæ pomis intersita dulcibus ornant
arbustisque tenent felicibus opsita circum.
  At liquidas avium voces imitarier ore
ante fuit multo quam levia carmina cantu
concelebrare homines possent aurisque juvare.
et zephyri cava per calamorum sibila primum
agrestis docuere cavas inflare cicutas.
inde minutatim dulcis didicere querellas,
tibia quas fundit digitis pulsata canentum,
avia per nemora ac silvas saltusque reperta,
per loca pastorum deserta atque otia dia.
[sic unum quicquid paulatim protrahit ætas
in medium ratioque in luminis eruit oras.]
hæc animos ollis mulcebant atque juvabant
cum satiate cibi; nam tum sunt omnia cordi.
sæpe itaque inter se prostrati in gramine molli
propter aquæ rivom sub ramis arboris altæ.
non magnis opibus jucunde corpora habebant,
præsertim cum tempestas ridebat et anni
tempora pingebant viridantis floribus herbas.
tum joca, tum sermo, tum dulces esse cachinni
consuerant; agrestis enim tum musa vigebat.
tum caput atque umeros plexis redimire coronis
floribus et foliis lascivia læta movebat,
atque extra numerum procedere membra moventes
duriter et duro terram pede pellere matrem;
unde oriebantur risus dulcesque cachinni,
omnia quod nova tum magis hæc et mira vigebant.
et vigilantibus hinc aderant solacia somno
ducere multimodis voces et flectere cantus
et supera calamos unco percurrere labro;
unde etiam vigiles nunc hæc accepta tuentur.
et numerum servare genus didicere, neque hilo
maiore interea capiunt dulcedine fructum
quam silvestre genus capiebat terrigenarum.
nam quod adest præsto, nisi quid cognovimus ante
suavius, in primis placet et pollere videtur,
posteriorque fere melior res illa reperta
perdit et immutat sensus ad pristina quæque.
sic odium coepit glandis, sic illa relicta
strata cubilia sunt herbis et frondibus aucta.
pellis item cecidit vestis contempta ferina;
quam reor invidia tali tunc esse repertam,
ut letum insidiis qui gessit primus obiret,
et tamen inter eos distractam sanguine multo
disperiise neque in fructum convertere quisse.
tunc igitur pelles, nunc aurum et purpura curis
exercent hominum vitam belloque fatigant;
quo magis in nobis, ut opinor, culpa resedit.
frigus enim nudos sine pellibus excruciabat
terrigenas; at nos nil lædit veste carere
purpurea atque auro signisque ingentibus apta,
dum plebeia tamen sit, quæ defendere possit.
  Ergo hominum genus in cassum frustraque laborat
semper et [in] curis consumit inanibus ævom,
ni mirum quia non cognovit quæ sit habendi
finis et omnino quoad crescat vera voluptas;
idque minutatim vitam provexit in altum
et belli magnos commovit funditus æstus.
at vigiles mundi magnum versatile templum
sol et luna suo lustrantes lumine circum
perdocuere homines annorum tempora verti
et certa ratione geri rem atque ordine certo.
  Jam validis sæpti degebant turribus ævom,
et divisa colebatur discretaque tellus,
tum mare velivolis florebat navibus ponti,
auxilia ac socios jam pacto foedere habebant,
carminibus cum res gestas coepere po‘tæ
tradere; nec multo prius sunt elementa reperta.
propterea quid sit prius actum respicere ætas
nostra nequit, nisi qua ratio vestigia monstrat.
  Navigia atque agri culturas moenia leges
arma vias vestes [et] cetera de genere horum,
præmia, delicias quoque vitæ funditus omnis,
carmina, picturas et dædala signa polita
usus et impigræ simul experientia mentis
paulatim docuit pedetemptim progredientis.
sic unum quicquid paulatim protrahit ætas
in medium ratioque in luminis erigit oras;
namque alid ex alio clarescere corde videbant,
artibus ad summum donec venere cacumen.

  

Liber Sextus

  Primæ frugiparos fetus mortalibus ægris
dididerunt quondam præclaro nomine Athenæ
et recreaverunt vitam legesque rogarunt
et primæ dederunt solacia dulcia vitæ,
cum genuere virum tali cum corde repertum,
omnia veridico qui quondam ex ore profudit;
cujus et extincti propter divina reperta
divolgata vetus jam ad cælum gloria fertur.
nam cum vidit hic ad victum quæ flagitat usus
omnia jam ferme mortalibus esse parata
et, pro quam possent, vitam consistere tutam,
divitiis homines et honore et laude potentis
affluere atque bona gnatorum excellere fama,
nec minus esse domi cuiquam tamen anxia cordi,
atque animi ingratis vitam vexare sine ulla
pausa atque infestis cogi sævire querellis,
intellegit ibi vitium vas efficere ipsum
omniaque illius vitio corrumpier intus,
quæ conlata foris et commoda cumque venirent;
partim quod fluxum pertusumque esse videbat,
ut nulla posset ratione explerier umquam,
partim quod tætro quasi conspurcare sapore
omnia cernebat, quæ cumque receperat, intus.
veridicis igitur purgavit pectora dictis
et finem statuit cuppedinis atque timoris
exposuitque bonum summum, quo tendimus omnes,
quid foret, atque viam monstravit, tramite parvo
qua possemus ad id recto contendere cursu,
quidve mali foret in rebus mortalibus passim,
quod fieret naturali varieque volaret
seu casu seu vi, quod sic natura parasset,
et quibus e portis occurri cuique deceret,
et genus humanum frustra plerumque probavit
volvere curarum tristis in pectore fluctus.
nam vel uti pueri trepidant atque omnia cæcis
in tenebris metuunt, sic nos in luce timemus
inter dum, nihilo quæ sunt metuenda magis quam
quæ pueri in tenebris pavitant finguntque futura.
hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest
non radii solis nec lucida tela diei
discutiant, sed naturæ species ratioque.
quo magis inceptum pergam pertexere dictis.
  Et quoniam docui mundi mortalia templa
esse [et] nativo consistere corpore cælum,
et quæ cumque in eo fiunt fierique necessest
pleraque dissolui, qui restant percipe porro,
quandoquidem semel insignem conscendere currum
* * *
tu mihi supremæ præscripta ad candida callis
currenti spatium præmonstra, callida musa
Calliope, requies hominum divomque voluptas,
te duce ut insigni capiam cum laude coronam.
* * *
ventorum existant, placentur [ut] omnia rursum
* * *
quæ fuerint, sint placato conversa furore.
cetera quæ fieri in terris cæloque tuentur
mortales, pavidis cum pendent mentibus sæpe
et faciunt animos humilis formidine divom
depressosque premunt ad terram propterea quod
ignorantia causarum conferre deorum
cogit ad imperium res et concedere regnum.
[quorum operum causas nulla ratione videre
possunt ac fieri divino numine rentur.]
nam bene qui didicere deos securum agere ævom,
si tamen interea mirantur qua ratione
quæque geri possint, præsertim rebus in illis
quæ supera caput ætheriis cernuntur in oris,
rursus in antiquas referuntur religionis
et dominos acris adsciscunt, omnia posse
quos miseri credunt, ignari quid queat esse,
quid nequeat, finita potestas denique cuique
qua nam sit ratione atque alte terminus hærens;
quo magis errantes cæca ratione feruntur.
quæ nisi respuis ex animo longeque remittis
dis indigna putare alienaque pacis eorum,
delibata deum per te tibi numina sancta
sæpe oberunt; non quo violari summa deum vis
possit, ut ex ira poenas petere inbibat acris,
sed quia tute tibi placida cum pace quietos
constitues magnos irarum volvere fluctus,
nec delubra deum placido cum pectore adibis,
nec de corpore quæ sancto simulacra feruntur
in mentes hominum divinæ nuntia formæ,
suscipere hæc animi tranquilla pace valebis.
inde videre licet qualis jam vita sequatur.
quam quidem ut a nobis ratio verissima longe
reiciat, quamquam sunt a me multa profecta,
multa tamen restant et sunt ornanda politis
versibus; est ratio cælisque tenenda,
sunt tempestates et fulmina clara canenda,
quid faciant et qua de causa cumque ferantur;
ne trepides cæli divisis partibus amens,
unde volans ignis pervenerit aut in utram se
verterit hinc partim, quo pacto per loca sæpta
insinuarit, et hinc dominatus ut extulerit se.
[quorum operum causas nulla ratione videre
possunt ac fieri divino numine rentur.]
  Principio tonitru quatiuntur cærula cæli
propterea quia concurrunt sublime volantes
ætheriæ nubes contra pugnantibus ventis.
nec fit enim sonitus cæli de parte serena,
verum ubi cumque magis denso sunt agmine nubes,
tam magis hinc magno fremitus fit murmure sæpe.
prætertea neque tam condenso corpore nubes
esse queunt quam sunt lapides ac ligna, neque autem
tam tenues quam sunt nebulæ fumique volantes;
nam cadere aut bruto deberent pondere pressæ
ut lapides, aut ut fumus constare nequirent
nec cohibere nives gelidas et grandinis imbris.
  Dant etiam sonitum patuli super æquora mundi,
carbasus ut quondam magnis intenta theatris
dat crepitum malos inter jactata trabesque,
inter dum perscissa furit petulantibus auris
et fragilis [sonitus] chartarum commeditatur;
id quoque enim genus in tonitru cognoscere possis,
aut ubi suspensam vestem chartasque volantis
verberibus venti versant planguntque per auras.
fit quoque enim inter dum [ut] non tam concurrere nubes
frontibus adversis possint quam de latere ire
diverso motu radentes corpora tractim,
aridus unde auris terget sonus ille diuque
ducitur, exierunt donec regionibus artis.
  Hoc etiam pacto tonitru concussa videntur
omnia sæpe gravi tremere et divolsa repente
maxima dissiluisse capacis moenia mundi,
cum subito validi venti conlecta procella
nubibus intorsit sese conclusaque ibidem
turbine versanti magis ac magis undique nubem
cogit uti fiat spisso cava corpore circum,
post ubi conminuit vis eius et impetus acer,
tum perterricrepo sonitu dat scissa fragorem.
nec mirum, cum plena animæ vensicula parva
sæpe haud dat parvum sonitum displosa repente.
  Est etiam ratio, cum venti nubila perflant,
ut sonitus faciant; etenim ramosa videmus
nubila sæpe modis multis atque aspera ferri;
scilicet ut, crebram silvam cum flamina cauri
perflant, dant sonitum frondes ramique fragorem.
  Fit quoque ut inter dum validi vis incita venti
perscindat nubem perfringens impete recto;
nam quid possit ibi flatus manifesta docet res,
hic, ubi lenior est, in terra cum tamen alta
arbusta evolvens radicibus haurit ab imis.
sunt etiam fluctus per nubila, qui quasi murmur
dant in frangendo graviter; quod item fit in altis
fluminibus magnoque mari, cum frangitur æstus.
  Fit quoque, ubi e nubi in nubem vis incidit ardens
fulminis; hæc multo si forte umore recepit
ignem, continuo magno clamore trucidat;
ut calidis candens ferrum e fornacibus olim
stridit, ubi in gelidum propter demersimus imbrem.
  Aridior porro si nubes accipit ignem,
uritur ingenti sonitu succensa repente,
lauricomos ut si per montis flamma vagetur
turbine ventorum comburens impete magno;
nec res ulla magis quam Phoebi Delphica laurus
terribili sonitu flamma crepitante crematur.
  Denique sæpe geli multus fragor atque ruina
grandinis in magnis sonitum dat nubibus alte;
ventus enim cum confercit, franguntur in artum
concreti montes nimborum et grandine mixti.
  Fulgit item, nubes ignis cum semina multa
excussere suo concursu, ceu lapidem si
percutiat lapis aut ferrum; nam tum quoque lumen
exilit et claras scintillas dissipat ignis.
sed tonitrum fit uti post auribus accipiamus,
fulgere quam cernant oculi, quia semper ad auris
tardius adveniunt quam visum quæ moveant res.
id licet hinc etiam cognoscere: cædere si quem
ancipiti videas ferro procul arboris auctum,
ante fit ut cernas ictum quam plaga per auris
det sonitum; sic fulgorem quoque cernimus ante
quam tonitrum accipimus, pariter qui mittitur igni
e simili causa, concursu natus eodem.
  Hoc etiam pacto volucri loca lumine tingunt
nubes et tremulo tempestas impete fulgit.
ventus ubi invasit nubem et versatus ibidem
fecit ut ante cavam docui spissescere nubem,
mobilitate sua fervescit; ut omnia motu
percalefacta vides ardescere, plumbea vero
glans etiam longo cursu volvenda liquescit.
ergo fervidus hic nubem cum perscidit atram,
dissipat ardoris quasi per vim expressa repente
semina, quæ faciunt nictantia fulgura flammæ;
inde sonus sequitur, qui tardius adlicit auris
quam quæ perveniunt oculorum ad lumina nostra.
scilicet hoc densis fit nubibus et simul alte
extructis aliis alias super impete miro.
ne tibi sit frudi quod nos inferne videmus
quam sint lata magis quam sursum extructa quid extent.
contemplator enim, cum montibus adsimulata
nubila portabunt venti transversa per auras,
aut ubi per magnos montis cumulata videbis
insuper esse aliis alia atque urguere superna
in statione locata sepultis undique ventis;
tum poteris magnas moles cognoscere eorum
speluncasque vel ut saxis pendentibus structas
cernere, quas venti cum tempestate coorta
conplerunt, magno indignantur murmure clausi
nubibus in caveisque ferarum more minantur,
nunc hinc nunc illinc fremitus per nubila mittunt,
quærentesque viam circum versantur et ignis
semina convolvunt [e] nubibus atque ita cogunt
multa rotantque cavis flammam fornacibus intus,
donec divolsa fulserunt nube corusci.
  Hac etiam fit uti de causa mobilis ille
devolet in terram liquidi color aureus ignis,
semina quod nubes ipsas permulta necessust
ignis habere; etenim cum sunt umore sine ullo,
flammeus [est] plerumque colos et splendidus ollis.
quippe etenim solis de lumine multa necessest
concipere, ut merito rubeant ignesque profundant.
hasce igitur cum ventus agens contrusit in unum
compressitque locum cogens, expressa profundunt
semina, quæ faciunt flammæ fulgere colores.
  Fulgit item, cum rarescunt quoque nubila cæli;
nam cum ventus eas leviter diducit euntis
dissoluitque, cadant ingratius illa necessest
semina quæ faciunt fulgorem. tum sine tætro
terrore atque sonis fulgit nulloque tumultu.
  Quod superest, [quali] natura prædita constent
fulmina, declarant ictus et inusta vaporis
signa notæque gravis halantis sulpuris auras;
ignis enim sunt hæc non venti signa neque imbris.
prætertea sæpe accendunt quoque tecta domorum
et celeri flamma dominantur in ædibus ipsis.
hunc tibi subtilem cum primis ignibus ignem
constituit natura minutis mobilibusque
corporibus, cui nil omnino obsistere possit.
transit enim validum fulmen per sæpta domorum
clamor ut ac voces, transit per saxa, per æra
et liquidum puncto facit æs in tempore et aurum.
curat item vasis integris vina repente
diffugiant, quia ni mirum facile omnia circum
conlaxat rareque facit lateramina vasis
adveniens calor eius et insinuatus in ipsum
mobiliter soluens differt primordia vini.
quod solis vapor ætatem non posse videtur
efficere usque adeo pollens fervore corusco.
tanto mobilior vis et dominantior hæc est.
  Nunc ea quo pacto gignantur et impete tanto
fiant ut possint ictu discludere turris,
disturbare domos, avellere tigna trabesque
et monimenta virum commoliri atque ciere,
exanimare homines, pecudes prosternere passim,
cetera de genere hoc qua vi facere omnia possint,
expediam neque [te] in promissis plura morabor.
  Fulmina gignier e crassis alteque putandum'st
nubibus extructis; nam cælo nulla sereno
nec leviter densis mittuntur nubibus umquam.
nam dubio procul hoc fieri manifesta docet res;
quod tunc per totum concrescunt æ‘ra nubes,
undique uti tenebras omnis Acherunta reamur
liquisse et magnas cæli complesse cavernas,
®usque adeo tetra nimborum nocte coorta
inpendent atræ formidinis ora superne,®
cum commoliri tempestas fulmina coeptat.
prætertea persæpe niger quoque per mare nimbus,
ut picis e cælo demissum flumen, in undas
sic cadit effertus tenebris procul et trahit atram
fulminibus gravidam tempestatem atque procellis,
ignibus ac ventis cum primis ipse repletus,
in terra quoque ut horrescant ac tecta requirant.
sic igitur supera nostrum caput esse putandum'st
tempestatem altam; neque enim caligine tanta
obruerent terras, nisi inædificata superne
multa forent multis exempto nubila sole;
nec tanto possent venientes opprimere imbri,
flumina abundare ut facerent camposque natare,
si non extructis foret alte nubibus æther.
hic igitur ventis atque ignibus omnia plena
sunt; ideo passim fremitus et fulgura fiunt.
quippe etenim supra docui permulta vaporis
semina habere cavas nubes et multa necessest
concipere ex solis radiis ardoreque eorum.
hoc ubi ventus eas idem qui cogit in unum
forte locum quemvis, expressit multa vaporis
semina seque simul cum eo commiscuit igni,
insinuatus ibi vortex versatur in arto
et calidis acuit fulmen fornacibus intus;
nam duplici ratione accenditur: ipse sua cum
mobilitate calescit et e contagibus ignis.
inde ubi percaluit venti vis [et] gravis ignis
impetus incessit, maturum tum quasi fulmen
perscindit subito nubem ferturque coruscis
omnia luminibus lustrans loca percitus ardor.
quem gravis insequitur sonitus, displosa repente
opprimere ut cæli videantur templa superne.
inde tremor terras graviter pertemptat et altum
murmura percurrunt cælum; nam tota fere tum
tempestas concussa tremit fremitusque moventur.
quo de concussu sequitur gravis imber et uber,
omnis uti videatur in imbrem vertier æther
atque ita præcipitans ad diluviem revocare;
tantus discidio nubis ventique procella
mittitur, ardenti sonitus cum provolat ictu.
  Est etiam cum vis extrinsecus incita venti
incidit in validam maturo culmine nubem;
quam cum perscidit, extemplo cadit igneus ille
vertex, quem patrio vocitamus nomine fulmen.
hoc fit idem in partis alias, quo cumque tulit vis.
  Fit quoque ut inter dum venti vis missa sine igni
igniscat tamen in spatio longoque meatu,
dum venit amittens in cursu corpora quædam
grandia, quæ nequeunt pariter penetrare per auras,
atque alia ex ipso conradens æ‘re portat
parvola, quæ faciunt ignem commixta volando;
non alia longe ratione ac plumbea sæpe
fervida fit glans in cursu, cum multa rigoris
corpora dimittens ignem concepit in auris.
  Fit quoque ut ipsius plagæ vis excitet ignem,
frigida cum venti pepulit vis missa sine igni,
ni mirum quia, cum vehementi perculit ictu,
confluere ex ipso possunt elementa vaporis
et simul ex illa quæ tum res excipit ictum;
ut, lapidem ferro cum cædimus, evolat ignis,
nec, quod frigida vis ferrist, hoc setius illi
semina concurrunt calidi fulgoris ad ictum.
sic igitur quoque res accendi fulmine debet,
opportuna fuit si forte et idonea flammis.
nec temere omnino plane vis frigida venti
esse potest, ea quæ tanta vi missa supernest,
quin, prius in cursu si non accenditur igni,
at tepefacta tamen veniat commixta calore.
  Mobilitas autem fit fulminis et gravis ictus
et celeri ferme percurrunt fulmina lapsu,
nubibus ipsa quod omnino prius incita se vis
colligit et magnum conamen sumit eundi,
inde ubi non potuit nubes capere inpetis auctum,
exprimitur vis atque ideo volat impete miro,
ut validis quæ de tormentis missa feruntur.
  Adde quod e parvis et levibus est elementis,
nec facilest tali naturæ obsistere quicquam;
inter enim fugit ac penetrat per rara viarum,
non igitur multis offensibus in remorando
hæsitat, hanc ob rem celeri volat impete labens.
  Deinde, quod omnino natura pondera deorsum
omnia nituntur, cum plagast addita vero,
mobilitas duplicatur et impetus ille gravescit,
ut vehementius et citius quæ cumque morantur
obvia discutiat plagis itinerque sequatur.
  Denique quod longo venit impete, sumere debet
mobilitatem etiam atque etiam, quæ crescit eundo
et validas auget viris et roborat ictum;
nam facit ut quæ sint illius semina cumque
e regione locum quasi in unum cuncta ferantur,
omnia coniciens in eum volventia cursum.
  Forsitan ex ipso veniens trahat æ‘re quædam
corpora, quæ plagis incendunt mobilitatem.
incolumisque venit per res atque integra transit
multa, foraminibus liquidus quia transviat ignis.
multaque perfringit, cum corpora fulminis ipsa
corporibus rerum inciderunt, qua texta tenentur.
dissoluit porro facile æs aurumque repente
conferve facit, e parvis quia facta minute
corporibus vis est et levibus ex elementis,
quæ facile insinuantur et insinuata repente
dissoluont nodos omnis et vincla relaxant.
  Autumnoque magis stellis fulgentibus alta
concutitur cæli domus undique totaque tellus,
et cum tempora se veris florentia pandunt.
frigore enim desunt ignes ventique calore
deficiunt neque sunt tam denso corpore nubes.
interutrasque igitur cum cæli tempora constant,
tum variæ causæ concurrunt fulminis omnes.
nam fretus ipse anni permiscet frigus [ad] æstum.
quorum utrumque opus est fabricanda ad fulmina nubi,
ut discordia [sit] rerum magnoque tumultu
ignibus et ventis furibundus fluctuet æ‘r.
ut discordia [sit] rerum magnoque tumultu
ignibus et ventis furibundus fluctuet æ‘r.
prima caloris enim pars est postrema rigoris;
tempus id est vernum; quare pugnare necessest
dissimilis [res] inter se turbareque mixtas.
et calor extremus primo cum frigore mixtus
volvitur, autumni quod fertur nomine tempus,
hic quoque confligunt hiemes æstatibus acres.
propterea [freta] sunt hæc anni nominitanda,
nec mirum'st, in eo si tempore plurima fiunt
fulmina tempestasque cietur turbida cælo,
ancipiti quoniam bello turbatur utrimque,
hinc flammis, illinc ventis umoreque mixto.
  Hoc est igniferi naturam fulminis ipsam
perspicere et qua vi faciat rem quamque videre,
non Tyrrhena retro volventem carmina frustra
indicia occultæ divum perquirere mentis,
unde volans ignis pervenerit aut in utram se
verterit hinc partim, quo pacto per loca sæpta
insinuarit, et hinc dominatus ut extulerit se,
quidve nocere queat de cælo fulminis ictus.
quod si Juppiter atque alii fulgentia divi
terrifico quatiunt sonitu cælestia templa
et jaciunt ignem quo cuiquest cumque voluntas,
cur quibus incautum scelus aversabile cumquest
non faciunt icti flammas ut fulguris halent
pectore perfixo, documen mortalibus acre,
et potius nulla sibi turpi conscius in re
volvitur in flammis innoxius inque peditur
turbine cælesti subito correptus et igni?
cur etiam loca sola petunt frustraque laborant?
an tum bracchia consuescunt firmantque lacertos?
in terraque patris cur telum perpetiuntur
optundi? cur ipse sinit neque parcit in hostis?
denique cur numquam cælo jacit undique puro
Iuppiter in terras fulmen sonitusque profundit?
an simul ac nubes successere, ipse in eas tum
descendit, prope ut hinc teli determinet ictus?
in mare qua porro mittit ratione? quid undas
arguit et liquidam molem camposque natantis?
prætertea si vult caveamus fulminis ictum,
cur dubitat facere ut possimus cernere missum?
si nec opinantis autem volt opprimere igni,
cur tonat ex illa parte, ut vitare queamus,
cur tenebras ante et fremitus et murmura concit?
et simul in multas partis qui credere possis
mittere? an hoc ausis numquam contendere factum,
ut fierent ictus uno sub tempore plures?
at sæpest numero factum fierique necessest,
ut pluere in multis regionibus et cadere imbris,
fulmina sic uno fieri sub tempore multa.
postremo cur sancta deum delubra suasque
discutit infesto præclaras fulmine sedes
et bene facta deum frangit simulacra suisque
demit imaginibus violento volnere honorem?
altaque cur plerumque petit loca plurimaque eius
montibus in summis vestigia cernimus ignis?
  Quod super est, facilest ex his cognoscere rebus,
presteras Graii quos ab re nominitarunt,
in mare qua missi veniant ratione superne.
nam fit ut inter dum tam quam demissa columna
in mare de cælo descendat, quam freta circum
fervescunt graviter spirantibus incita flabris,
et quæ cumque in eo tum sint deprensa tumultu
navigia in summum veniant vexata periclum.
hoc fit ubi inter dum non quit vis incita venti
rumpere quam coepit nubem, sed deprimit, ut sit
in mare de cælo tam quam demissa columna,
paulatim, quasi quid pugno bracchique superne
coniectu trudatur et extendatur in undas;
quam cum discidit, hinc prorumpitur in mare venti
vis et fervorem mirum concinnat in undis;
versabundus enim turbo descendit et illam
deducit pariter lento cum corpore nubem;
quam simul ac gravidam detrusit ad æquora ponti,
ille in aquam subito totum se inmittit et omne
excitat ingenti sonitu mare fervere cogens.
  Fit quoque ut involvat venti se nubibus ipse
vertex conradens ex æ‘re semina nubis
et quasi demissum cælo prestera imitetur;
hic ubi se in terras demisit dissoluitque,
turbinis immanem vim provomit atque procellæ.
sed quia fit raro omnino montisque necessest
officere in terris, apparet crebrius idem
prospectu maris in magno cæloque patenti.
  Nubila concrescunt, ubi corpora multa volando
hoc super in cæli spatio coiere repente
asperiora, modis quæ possint indupedita
exiguis tamen inter se compressa teneri.
hæc faciunt primum parvas consistere nubes;
inde ea comprendunt inter se conque gregantur
et coniungendo crescunt ventisque feruntur
usque adeo donec tempestas sæva coortast.
  Fit quoque uti montis vicina cacumina cælo
quam sint quoque magis, tanto magis edita fument
adsidue fulvæ nubis caligine crassa
propterea quia, cum consistunt nubila primum,
ante videre oculi quam possint tenvia, venti
portantes cogunt ad summa cacumina montis;
hic demum fit uti turba maiore coorta
et condensa queant apparere et simul ipso
vertice de montis videantur surgere in æthram.
nam loca declarat sursum ventosa patere
res ipsa et sensus, montis cum ascendimus altos.
  Prætertea permulta mari quoque tollere toto
corpora naturam declarant litore vestis
suspensæ, cum concipiunt umoris adhæsum.
quo magis ad nubis augendas multa videntur
posse quoque e salso consurgere momine ponti;
nam ratio consanguineast umoribus omnis.
  Prætertea fluviis ex omnibus et simul ipsa
surgere de terra nebulas æstumque videmus,
quæ vel ut halitus hinc ita sursum expressa feruntur
suffunduntque sua cælum caligine et altas
sufficiunt nubis paulatim conveniundo;
urget enim quoque signiferi super ætheris æstus
et quasi densendo subtexit cærula nimbis.
  Fit quoque ut hunc veniant in cælum extrinsecus illa
corpora quæ faciunt nubis nimbosque volantis;
innumerabilem enim numerum summamque profundi
esse infinitam docui, quantaque volarent
corpora mobilitate ostendi quamque repente
immemorabile [per] spatium transire solerent.
haut igitur mirum'st, si parvo tempore sæpe
tam magnis ventis tempestas atque tenebræ
coperiant maria ac terras inpensa superne,
undique quandoquidem per caulas ætheris omnis
et quasi per magni circum spiracula mundi
exitus introitusque elementis redditus extat.
  Nunc age, quo pacto pluvius concrescat in altis
nubibus umor et in terras demissus ut imber
decidat, expediam. primum jam semina aquai
multa simul vincam consurgere nubibus ipsis
omnibus ex rebus pariterque ita crescere utrumque
et nubis et aquam, quæ cumque in nubibus extat,
ut pariter nobis corpus cum sanguine crescit,
sudor item atque umor qui cumque est denique membris.
concipiunt etiam multum quoque sæpe marinum
umorem, vel uti pendentia vellera lanæ,
cum supera magnum mare venti nubila portant.
consimili ratione ex omnibus amnibus umor
tollitur in nubis. quo cum bene semina aquarum
multa modis multis convenere undique adaucta,
confertæ nubes umorem mittere certant
dupliciter; nam vis venti contrudit et ipsa
copia nimborum turba maiore coacta
urget et e supero premit ac facit effluere imbris.
prætertea cum rarescunt quoque nubila ventis
aut dissolvuntur solis super icta calore,
mittunt umorem pluvium stillantque, quasi igni
cera super calido tabescens multa liquescat.
sed vehemens imber fit, ubi vehementer utraque
nubila vi cumulata premuntur et impete venti.
at retinere diu pluviæ longumque morari
consuerunt, ubi multa cientur semina aquarum
atque aliis aliæ nubes nimbique rigantes
insuper atque omni vulgo de parte feruntur,
terraque cum fumans umorem tota redhalat.
hic ubi sol radiis tempestatem inter opacam
adversa fulsit nimborum aspargine contra,
tum color in nigris existit nubibus arqui.
  Cetera quæ sursum crescunt sursumque creantur,
et quæ concrescunt in nubibus, omnia, prorsum
omnia, nix venti grando gelidæque pruinæ
et vis magna geli, magnum duramen aquarum,
et mora quæ fluvios passim refrenat aventis,
perfacilest tamen hæc reperire animoque videre,
omnia quo pacto fiant quareve creentur,
cum bene cognoris elementis reddita quæ sint.
  Nunc age, quæ ratio terrai motibus extet
percipe. et in primis terram fac ut esse rearis
supter item ut supera ventosis undique plenam
speluncis multosque lacus multasque lucunas
in gremio gerere et rupes deruptaque saxa;
multaque sub tergo terrai flumina tecta
volvere vi fluctus summersos [cæ]ca putandum'st;
undique enim similem esse sui res postulat ipsa.
his igitur rebus subiunctis suppositisque
terra superne tremit magnis concussa ruinis,
subter ubi ingentis speluncas subruit ætas;
quippe cadunt toti montes magnoque repente
concussu late disserpunt inde tremores.
et merito, quoniam plaustris concussa tremescunt
tecta viam propter non magno pondere tota,
nec minus exultant, si quidvis cumque viai
ferratos utrimque rotarum succutit orbes.
  Fit quoque, ubi in magnas aquæ vastasque lucunas
gleba vetustate e terra provolvitur ingens,
ut jactetur aquæ fluctu quoque terra vacillans;
ut vas inter [aquas] non quit constare, nisi umor
destitit in dubio fluctu jactarier intus.
  Prætertea ventus cum per loca subcava terræ
collectus parte ex una procumbit et urget
obnixus magnis speluncas viribus altas,
incumbit tellus quo venti prona premit vis.
tum supera terram quæ sunt extructa domorum
ad cælumque magis quanto sunt edita quæque,
inclinata minent in eandem prodita partem
protractæque trabes inpendent ire paratæ.
et metuunt magni naturam credere mundi
exitiale aliquod tempus clademque manere,
cum videant tantam terrarum incumbere molem!
quod nisi respirent venti, [vis] nulla refrenet
res neque ab exitio possit reprehendere euntis;
nunc quia respirant alternis inque gravescunt
et quasi collecti redeunt ceduntque repulsi,
sæpius hanc ob rem minitatur terra ruinas
quam facit; inclinatur enim retroque recellit
et recipit prolapsa suas in pondere sedes.
hac igitur ratione vacillant omnia tecta,
summa magis mediis, media imis, ima perhilum.
  Est hæc eiusdem quoque magni causa tremoris.
ventus ubi atque animæ subito vis maxima quædam
aut extrinsecus aut ipsa tellure coorta
in loca se cava terrai coniecit ibique
speluncas inter magnas fremit ante tumultu
versabunda portatur, post incita cum vis
exagitata foras erumpitur et simul altam
diffindens terram magnum concinnat hiatum.
in Syria Sidone quod accidit et fuit ægi
in Peloponneso, quas exitus hic animai
disturbat urbes et terræ motus obortus.
multaque prætertea ceciderunt moenia magnis
motibus in terris et multæ per mare pessum
subsedere suis pariter cum civibus urbes.
quod nisi prorumpit, tamen impetus ipse animai
et fera vis venti per crebra foramina terræ
dispertitur ut horror et incutit inde tremorem;
frigus uti nostros penitus cum venit in artus,
concutit invitos cogens tremere atque movere.
ancipiti trepidant igitur terrore per urbis,
tecta superne timent, metuunt inferne cavernas
terrai ne dissoluat natura repente,
neu distracta suum late dispandat hiatum
idque suis confusa velit complere ruinis.
proinde licet quamvis cælum terramque reantur
incorrupta fore æternæ mandata saluti:
et tamen inter dum præsens vis ipsa pericli
subdit et hunc stimulum quadam de parte timoris,
ne pedibus raptim tellus subtracta feratur
in barathrum rerumque sequatur prodita summa
funditus et fiat mundi confusa ruina.
* * *
  Principio mare mirantur non reddere maius
naturam, quo sit tantus decursus aquarum,
omnia quo veniant ex omni flumina parte.
adde vagos imbris tempestatesque volantes,
omnia quæ maria ac terras sparguntque rigantque;
adde suos fontis; tamen ad maris omnia summam
guttai vix instar erunt unius adaugmen;
quo minus est mirum mare non augescere magnum.
  Prætertea magnam sol partem detrahit æstu.
quippe videmus enim vestis umore madentis
exsiccare suis radiis ardentibus solem;
at pelage multa et late substrata videmus.
proinde licet quamvis ex uno quoque loco sol
umoris parvam delibet ab æquore partem,
largiter in tanto spatio tamen auferet undis.
  Tum porro venti quoque magnam tollere partem
umoris possunt verrentes æquora, ventis
una nocte vias quoniam persæpe videmus
siccari mollisque luti concrescere crustas.
  Prætertea docui multum quoque tollere nubes
umorem magno conceptum ex æquore ponti
et passim toto terrarum spargere in orbi,
cum pluit in terris et venti nubila portant.
  Postremo quoniam raro cum corpore tellus
est et coniunctast oras maris undique cingens,
debet, ut in mare de terris venit umor aquai,
in terras itidem manare ex æquore salso;
percolatur enim virus retroque remanat
materies umoris et ad caput amnibus omnis
confluit, inde super terras redit agmine dulci
qua via secta semel liquido pede detulit undas.
  Nunc ratio quæ sit, per fauces montis ut ætnæ
expirent ignes inter dum turbine tanto,
expediam; neque enim mediocri clade coorta
flammæ tempestas Siculum dominata per agros
finitimis ad se convertit gentibus ora,
fumida cum cæli scintillare omnia templa
cernentes pavida complebant pectora cura,
quid moliretur rerum natura novarum.
  Hisce tibi in rebus latest alteque videndum
et longe cunctas in partis dispiciendum,
ut reminiscaris summam rerum esse profundam
et videas cælum summai totius unum
quam sit parvula pars et quam multesima constet
nec tota pars, homo terrai quota totius unus.
quod bene propositum si plane contueare
ac videas plane, mirari multa relinquas.
numquis enim nostrum miratur, siquis in artus
accepit calido febrim fervore coortam
aut alium quemvis morbi per membra dolorem?
opturgescit enim subito pes, arripit acer
sæpe dolor dentes, oculos invadit in ipsos,
existit sacer ignis et urit corpore serpens
quam cumque arripuit partem repitque per artus,
ni mirum quia sunt multarum semina rerum
et satis hæc tellus morbi cælumque mali fert,
unde queat vis immensi procrescere morbi.
sic igitur toti cælo terræque putandum'st
ex infinito satis omnia suppeditare,
unde repente queat tellus concussa moveri
perque mare ac terras rapidus percurrere turbo,
ignis abundare ætnæus, flammescere cælum;
id quoque enim fit et ardescunt cælestia templa
et tempestates pluviæ graviore coortu
sunt, ubi forte ita se tetulerunt semina aquarum.
"At nimis est ingens incendi turbidus ardor."
scilicet et fluvius qui visus maximus ei,
qui non ante aliquem maiorem vidit, et ingens
arbor homoque videtur et omnia de genere omni
maxima quæ vidit quisque, hæc ingentia fingit,
cum tamen omnia cum cælo terraque marique
nil sint ad summam summai totius omnem.
  Nunc tamen illa modis quibus inritata repente
flamma foras vastis ætnæ fornacibus efflet,
expediam. primum totius subcava montis
est natura fere silicum suffulta cavernis.
omnibus est porro in speluncis ventus et æ‘r.
ventus enim fit, ubi est agitando percitus æ‘r.
hic ubi percaluit cale fecitque omnia circum
saxa furens, qua contingit, terramque et ab ollis
excussit calidum flammis velocibus ignem,
tollit se ac rectis ita faucibus eicit alte.
fert itaque ardorem longe longeque favillam
differt et crassa volvit caligine fumum
extruditque simul mirando pondere saxa;
ne dubites quin hæc animai turbida sit vis.
prætertea magna ex parti mare montis ad eius
radices frangit fluctus æstumque resolvit.
ex hoc usque mari speluncæ montis ad altas
perveniunt subter fauces. hac ire fatendum'st
* * *
et penetrare mari penitus res cogit aperto
atque efflare foras ideoque extollere flammam
saxaque subiectare et arenæ tollere nimbos.
in summo sunt vertice enim crateres, ut ipsi
nominitant, nos quod fauces perhibemus et ora.
  Sunt aliquot quoque res quarum unam dicere causam
non satis est, verum pluris, unde una tamen sit;
corpus ut exanimum siquod procul ipse jacere
conspicias hominis, fit ut omnis dicere causas
conveniat leti, dicatur ut illius una;
nam [ne]que eum ferro nec frigore vincere possis
interiisse neque a morbo neque forte veneno,
verum aliquid genere esse ex hoc quod contigit ei
scimus. item in multis hoc rebus dicere habemus.
  Nilus in æstatem crescit campisque redundat
unicus in terris, ægypti totius amnis.
is rigat ægyptum medium per sæpe calorem,
aut quia sunt æstate aquilones ostia contra,
anni tempore eo, qui etesiæ esse feruntur,
et contra fluvium flantes remorantur et undas
cogentes sursus replent coguntque manere.
nam dubio procul hæc adverso flabra feruntur
flumine, quæ gelidis ab stellis axis aguntur;
ille ex æstifera parti venit amnis ab austro
inter nigra virum percocto sæcla colore
exoriens penitus media ab regione diei.
est quoque uti possit magnus congestus harenæ
fluctibus adversis oppilare ostia contra,
cum mare permotum ventis ruit intus harenam;
quo fit uti pacto liber minus exitus amnis
et proclivis item fiat minus impetus undis.
fit quoque uti pluviæ forsan magis ad caput ei
tempore eo fiant, quo etesia flabra aquilonum
nubila coniciunt in eas tunc omnia partis.
scilicet, ad mediam regionem eiecta diei
cum convenerunt, ibi ad altos denique montis
contrusæ nubes coguntur vique premuntur.
forsitan æthiopum penitus de montibus altis
crescat, ubi in campos albas descendere ningues
tabificis subigit radiis sol omnia lustrans.
  Nunc age, Averna tibi quæ sint loca cumque lacusque,
expediam, quali natura prædita constent.
principio, quod Averna vocantur nomine, id ab re
inpositum'st, quia sunt avibus contraria cunctis,
e regione ea quod loca cum venere volantes,
remigii oblitæ pennarum vela remittunt
præcipitesque cadunt molli cervice profusæ
in terram, si forte ita fert natura locorum,
aut in aquam, si forte lacus substratus Averni.
is locus est Cumas aput, acri sulpure montis
oppleti calidis ubi fumant fontibus aucti.
est et Athenæis in moenibus, arcis in ipso
vertice, Palladis ad templum Tritonidis almæ,
quo numquam pennis appellunt corpora raucæ
cornices, non cum fumant altaria donis;
usque adeo fugitant non iras Palladis acris
pervigili causa, Graium ut cecinere poe‘tæ,
sed natura loci opus efficit ipsa suapte.
in Syria quoque fertur item locus esse videri,
quadripedes quoque quo simul ac vestigia primum
intulerint, graviter vis cogat concidere ipsa,
manibus ut si sint divis mactata repente.
omnia quæ naturali ratione geruntur,
et quibus e fiant causis apparet origo;
ianua ne pote eis Orci regionibus esse
credatur, post hinc animas Acheruntis in oras
ducere forte deos manis inferne reamur,
naribus alipedes ut cervi sæpe putantur
ducere de latebris serpentia sæcla ferarum.
quod procul a vera quam sit ratione repulsum
percipe; nam de re nunc ipsa dicere conor.
  Principio hoc dico, quod dixi sæpe quoque ante,
in terra cujusque modi rerum esse figuras;
multa, cibo quæ sunt, vitalia multaque, morbos
incutere et mortem quæ possint adcelerare.
et magis esse aliis alias animantibus aptas
res ad vitai rationem ostendimus ante
propter dissimilem naturam dissimilisque
texturas inter sese primasque figuras.
multa meant inimica per auris, multa per ipsas
insinuant naris infesta atque aspera tactu,
nec sunt multa parum tactu vitanda neque autem
aspectu fugienda saporeque tristia quæ sint.
  Deinde videre licet quam multæ sint homini res
acriter infesto sensu spurcæque gravisque;
arboribus primum certis gravis umbra tributa
usque adeo, capitis faciant ut sæpe dolores,
siquis eas subter jacuit prostratus in herbis.
est etiam magnis Heliconis montibus arbos
floris odore hominem tætro consueta necare.
scilicet hæc ideo terris ex omnia surgunt,
multa modis multis multarum semina rerum
quod permixta gerit tellus discretaque tradit.
nocturnumque recens extinctum lumen ubi acri
nidore offendit nares, consopit ibidem,
concidere et spumas qui morbo mittere suevit.
castoreoque gravi mulier sopita recumbit,
et manibus nitidum teneris opus effluit ei,
tempore eo si odoratast quo menstrua solvit.
multaque prætertea languentia membra per artus
solvunt atque animam labefactant sedibus intus.
denique si calidis etiam cunctere lavabris
plenior et lueris, solio ferventis aquai
quam facile in medio fit uti des sæpe ruinas!
carbonumque gravis vis atque odor insinuatur
quam facile in cerebrum, nisi aqua præcepimus ante!
at cum membra domans percepit fervida febris,
tum fit odor vini plagæ mactabilis instar.
nonne vides etiam terra quoque sulpur in ipsa
gignier et tætro concrescere odore bitumen,
denique ubi argenti venas aurique secuntur,
terrai penitus scrutantes abdita ferro,
qualis expiret Scaptensula subter odores?
quidve mali fit ut exalent aurata metalla!
quas hominum reddunt facies qualisque colores!
nonne vides audisve perire in tempore parvo
quam soleant et quam vitai copia desit,
quos opere in tali cohibet vis magna necessis?
hos igitur tellus omnis exæstuat æstus
expiratque foras in apertum promptaque cæli.
  Sic et Averna loca alitibus summittere debent
mortiferam vim. de terra quæ surgit in auras,
ut spatium cæli quadam de parte venenet;
quo simul ac primum pennis delata sit ales,
impediatur ibi cæco correpta veneno,
ut cadat e regione loci, qua derigit æstus.
quo cum conruit, hic eadem vis illius æstus
reliquias vitæ membris ex omnibus aufert.
quippe etenim primo quasi quendam conciet æstum;
posterius fit uti. cum jam cecidere veneni
in fontis ipsos, ibi sit quoque vita vomenda,
propterea quod magna mali fit copia circum.
  Fit quoque ut inter dum vis hæc atque æstus Averni
æ‘ra, qui inter avis cumquest terramque locatus.
discutiat, prope uti locus hic linquatur inanis.
cujus ubi e regione loci venere volantis,
claudicat extemplo pinnarum nisus inanis
et conamen utrimque alarum proditur omne.
hic ubi nixari nequeunt insistereque alis,
scilicet in terram delabi pondere cogit
natura, et vacuum prope jam per inane jacentes
dispergunt animas per caulas corporis omnis.
* * *
frigidior porro in puteis æstate fit umor,
arescit quia terra calore et semina si qua
forte vaporis habet proprie, dimittit in auras.
quo magis est igitur tellus effeta calore,
fit quoque frigidior qui in terrast abditus umor.
frigore cum premitur porro omnis terra coitque
et quasi concrescit, fit scilicet ut coeundo
exprimat in puteos si quem gerit ipsa calorem.
  Esse apud Hammonis fanum fons luce diurna
frigidus et calidus nocturno tempore fertur.
hunc homines fontem nimis admirantur et acri
sole putant subter terras fervescere partim,
nox ubi terribili terras caligine texit.
quod nimis a verast longe ratione remotum.
quippe ubi sol nudum contractans corpus aquai
non quierit calidum supera de reddere parte,
cum superum lumen tanto fervore fruatur,
qui queat hic supter tam crasso corpore terram
perquoquere umorem et calido focilare vapore?
præsertim cum vix possit per sæpta domorum
insinuare suum radiis ardentibus æstum.
quæ ratiost igitur? ni mirum terra magis quod
rara tenet circum fontem quam cetera tellus
multaque sunt ignis prope semina corpus aquai.
hoc ubi roriferis terram nox obruit undis,
extemplo penitus frigescit terra coitque.
hac ratione fit ut, tam quam compressa manu sit,
exprimat in fontem quæ semina cumque habet ignis,
quæ calidum faciunt laticis tactum atque vaporem.
inde ubi sol radiis terram dimovit obortus
et rare fecit calido miscente vapore,
rursus in antiquas redeunt primordia sedes
ignis et in terram cedit calor omnis aquai.
frigidus hanc ob rem fit fons in luce diurna.
prætertea solis radiis jactatur aquai
umor et in lucem tremulo rarescit ab æstu;
propterea fit uti quæ semina cumque habet ignis
dimittat; quasi sæpe gelum, quod continet in se,
mittit et exsolvit glaciem nodosque relaxat.
  Frigidus est etiam fons, supra quem sita sæpe
stuppa jacit flammam concepto protinus igni,
tædaque consimili ratione accensa per undas
conlucet, quo cumque natans impellitur auris.
ni mirum quia sunt in aqua permulta vaporis
semina de terraque necessest funditus ipsa
ignis corpora per totum consurgere fontem
et simul exspirare foras exireque in auras,
non ita multa tamen, calidus queat ut fieri fons;
prætertea dispersa foras erumpere cogit
vis per aquam subito sursumque ea conciliari.
quod genus endo marist Aradi fons, dulcis aquai
qui scatit et salsas circum se dimovet undas;
et multis aliis præbet regionibus æquor
utilitatem opportunam sitientibus nautis,
quod dulcis inter salsas intervomit undas.
sic igitur per eum possunt erumpere fontem
et scatere illa foras; in stuppam semina quæ cum
conveniunt aut in tædai corpore adhærent,
ardescunt facile extemplo, quia multa quoque in se
semina habent ignis stuppæ tædæque tenentes.
nonne vides etiam, nocturna ad lumina linum
nuper ubi extinctum admoveas, accendier ante
quam tetigit flammam, tædamque pari ratione?
multaque prætertea prius ipso tacta vapore
eminus ardescunt quam comminus imbuat ignis.
hoc igitur fieri quoque in illo fonte putandum'st.
  Quod super est, agere incipiam quo foedere fiat
naturæ, lapis hic ut ferrum ducere possit,
quem Magneta vocant patrio de nomine Grai,
Magnetum quia sit patriis in finibus ortus.
hunc homines lapidem mirantur; quippe catenam
sæpe ex anellis reddit pendentibus ex se.
quinque etenim licet inter dum pluresque videre
ordine demisso levibus jactarier auris,
unus ubi ex uno dependet supter adhærens
ex alioque alius lapidis vim vinclaque noscit;
usque adeo permananter vis pervalet eius.
  Hoc genus in rebus firmandum'st multa prius quam
ipsius rei rationem reddere possis,
et nimium longis ambagibus est adeundum;
quo magis attentas auris animumque reposco.
  Principio omnibus ab rebus, quas cumque videmus,
perpetuo fluere ac mitti spargique necessest
corpora quæ feriant oculos visumque lacessant.
perpetuoque fluunt certis ab rebus odores;
frigus ut [a] fluviis, calor a sole, æstus ab undis
æquoris, exesor moerorum, litora propter;
nec varii cessant sonitus manare per auras;
denique in os salsi venit umor sæpe saporis,
cum mare versamur propter, dilutaque contra
cum tuimur misceri absinthia, tangit amaror.
usque adeo omnibus ab rebus res quæque fluenter
fertur et in cunctas dimittitur undique partis
nec mora nec requies interdatur ulla fluendi,
perpetuo quoniam sentimus et omnia semper
cernere odorari licet et sentire sonare.
  Nunc omnis repetam quam raro corpore sint res
commemorare; quod in primo quoque carmine claret.
quippe etenim, quamquam multas hoc pertinet ad res
noscere, cum primis hanc ad rem protinus ipsam,
qua de disserere adgredior, firmare necessest
nil esse in promptu nisi mixtum corpus inani.
principio fit ut in speluncis saxa superna
sudent umore et guttis manantibus stillent.
manat item nobis e toto corpore sudor,
crescit barba pilique per omnia membra, per artus.
diditur in venas cibus omnis, auget alitque
corporis extremas quoque partis unguiculosque.
frigus item transire per æs calidumque vaporem
sentimus, sentimus item transire per aurum
atque per argentum, cum pocula plena tenemus.
denique per dissæpta domorum saxea voces
pervolitant, permanat odor frigusque vaposque
ignis, qui ferri quoque vim penetrare sue‘vit,
denique qua circum cæli lorica coe‘rcet,
morbida visque simul, cum extrinsecus insinuatur;
et tempestate in terra cæloque coorta
in cælum terrasque remotæ jure facessunt;
quandoquidem nihil est nisi raro corpore nexum.
  Huc accedit uti non omnia, quæ jaciuntur
corpora cumque ab rebus, eodem prædita sensu
atque eodem pacto rebus sint omnibus apta.
principio terram sol excoquit et facit are,
at glaciem dissolvit et altis montibus altas
extructas[que] nives radiis tabescere cogit;
denique cera lique fit in eius posta vapore.
ignis item liquidum facit æs aurumque resolvit,
at coria et carnem trahit et conducit in unum.
umor aquæ porro ferrum condurat ab igni,
at coria et carnem mollit durata calore.
barbigeras oleaster eo juvat usque capellas,
effluat ambrosias quasi vero et nectare tinctus;
qua nihil est homini quod amarius fronde ac[ida] extet.
denique amaracinum fugitat sus et timet omne
unguentum; nam sætigeris subus acre venenum'st;
quod nos inter dum tam quam recreare videtur.
at contra nobis cænum tæterrima cum sit
spurcities, eadem subus hæc jucunda videtur,
insatiabiliter toti ut volvantur ibidem.
   Hoc etiam super est, ipsa quam dicere de re
adgredior, quod dicendum prius esse videtur.
multa foramina cum variis sint reddita rebus,
dissimili inter se natura prædita debent
esse et habere suam naturam quæque viasque.
quippe etenim varii sensus animantibus insunt,
quorum quisque suam proprie rem percipit in se;
nam penetrare alio sonitus alioque saporem
cernimus e sucis, alio nidoris odores.
[scilicet id fieri cogit natura viarum
multimodis varians, ut paulo ostendimus ante.]
prætertea manare aliud per saxa videtur,
atque aliud lignis, aliud transire per aurum,
argentoque foras aliud vitroque meare;
nam fluere hac species, illac calor ire videtur,
atque aliis aliud citius transmittere eadem.
scilicet id fieri cogit natura viarum
multimodis varians, ut paulo ostendimus ante,
propter dissimilem naturam textaque rerum.
  Qua propter, bene ubi hæc confirmata atque locata
omnia constiterint nobis præposta parata,
quod super est, facile hinc ratio reddetur et omnis
causa pate fiet, quæ ferri pelliciat vim.
  Principio fluere e lapide hoc permulta necessest
semina sive æstum, qui discutit æ‘ra plagis,
inter qui lapidem ferrumque est cumque locatus.
hoc ubi inanitur spatium multusque vace fit
in medio locus, extemplo primordia ferri
in vacuum prolapsa cadunt coniuncta, fit utque
anulus ipse sequatur eatque ita corpore toto.
nec res ulla magis primoribus ex elementis
indupedita suis arte conexa cohæret
quam validi ferri natura et frigidus horror.
quo minus est mirum, quod dicitur esse alienum,
corpora si nequeunt e ferro plura coorta
in vacuum ferri, quin anulus ipse sequatur;
quod facit et sequitur, donec pervenit ad ipsum
iam lapidem cæcisque in eo compagibus hæsit.
hoc fit idem cunctas in partis; unde vace fit
cumque locus, sive e transverso sive superne,
corpora continuo in vacuum vicina feruntur;
quippe agitantur enim plagis aliunde nec ipsa
sponte sua sursum possunt consurgere in auras.
huc accedit item, quare queat id magis esse,
hæc quoque res adiumento motuque juvatur,
quod, simul a fronte est anelli rarior æ‘r
factus inanitusque locus magis ac vacuatus,
continuo fit uti qui post est cumque locatus
æ‘r a tergo quasi provehat atque propellat.
semper enim circum positus res verberat æ‘r;
sed tali fit uti propellat tempore ferrum,
parte quod ex una spatium vacat et capit in se.
hic, tibi quem memoro, per crebra foramina ferri
parvas ad partis subtiliter insinuatus
trudit et inpellit, quasi navem velaque ventus.
denique res omnes debent in corpore habere
æ‘ra, quandoquidem raro sunt corpore et æ‘r
omnibus est rebus circum datus adpositusque.
hic igitur, penitus qui in ferrost abditus æ‘r,
sollicito motu semper jactatur eoque
verberat anellum dubio procul et ciet intus,
scilicet illo eodem fertur, quo præcipitavit
iam semel et partem in vacuam conamina sumpsit.
  Fit quoque ut a lapide hoc ferri natura recedat
inter dum, fugere atque sequi consueta vicissim.
exultare etiam Samothracia ferrea vidi
et ramenta simul ferri furere intus ahenis
in scaphiis, lapis hic Magnes cum subditus esset;
usque adeo fugere a saxo gestire videtur.
ære interposito discordia tanta creatur
propterea quia ni mirum prius æstus ubi æris
præcepit ferrique vias possedit apertas,
posterior lapidis venit æstus et omnia plena
invenit in ferro neque habet qua tranet ut ante;
cogitur offensare igitur pulsareque fluctu
ferrea texta suo; quo pacto respuit ab se
atque per æs agitat, sine eo quod sæpe resorbet.
  Illud in his rebus mirari mitte, quod æstus
non valet e lapide hoc alias impellere item res.
pondere enim fretæ partim stant, quod genus aurum;
at partim raro quia sunt cum corpore, ut æstus
pervolet intactus, nequeunt inpellier usquam,
lignea materies in quo genere esse videtur.
interutrasque igitur ferri natura locata
æris ubi accepit quædam corpuscula, tum fit,
inpellant ut eo Magnesia flumine saxa.
nec tamen hæc ita sunt aliarum rerum aliena,
ut mihi multa parum genere ex hoc suppeditentur,
quæ memorare queam inter se singlariter apta.
saxa vides primum sola colescere calce.
glutine materies taurino jungitur una,
ut vitio venæ tabularum sæpius hiscant
quam laxare queant compages taurea vincla.
vitigeni latices aquai fontibus audent
misceri, cum pix nequeat gravis et leve olivom.
purpureusque colos conchyli jungitur uno
corpore cum lanæ, dirimi qui non queat usquam,
non si Neptuni fluctu renovare operam des,
non mare si totum velit eluere omnibus undis.
denique res auro non aurum copulat una,
ærique [æs] plumbo fit uti jungatur ab albo?
cetera jam quam multa licet reperire! quid ergo?
nec tibi tam longis opus est ambagibus usquam
nec me tam multam hic operam consumere par est,
sed breviter paucis præstat comprendere multa.
quorum ita texturæ ceciderunt mutua contra,
ut cava conveniant plenis hæc illius illa
hujusque inter se, junctura hæc optima constat.
est etiam, quasi ut anellis hamisque plicata
inter se quædam possint coplata teneri;
quod magis in lapide hoc fieri ferroque videtur.
  Nunc ratio quæ sit morbis aut unde repente
mortiferam possit cladem conflare coorta
morbida vis hominum generi pecudumque catervis,
expediam, primum multarum semina rerum
esse supra docui quæ sint vitalia nobis,
et contra quæ sint morbo mortique necessest
multa volare; ea cum casu sunt forte coorta
et perturbarunt cælum, fit morbidus æ‘r.
atque ea vis omnis morborum pestilitasque
aut extrinsecus ut nubes nebulæque superne
per cælum veniunt aut ipsa sæpe coorta
de terra surgunt, ubi putorem umida nactast
intempestivis pluviisque et solibus icta.
nonne vides etiam cæli novitate et aquarum
temptari procul a patria qui cumque domoque
adveniunt ideo quia longe discrepitant res?
nam quid Brittannis cælum differre putamus,
et quod in ægypto est, qua mundi claudicat axis,
quidve quod in Ponto est differre et Gadibus atque
usque ad nigra virum percocto sæcla colore?
quæ cum quattuor inter se diversa videmus
quattuor a ventis et cæli partibus esse,
tum color et facies hominum distare videntur
largiter et morbi generatim sæcla tenere.
est elephas morbus qui propter flumina Nili
gignitur ægypto in media neque prætertea usquam.
Atthide temptantur gressus oculique in Achæis
finibus. inde aliis alius locus est inimicus
partibus ac membris; varius concinnat id æ‘r.
proinde ubi se cælum, quod nobis forte alienum,
commovet atque æ‘r inimicus serpere coepit,
ut nebula ac nubes paulatim repit et omne
qua graditur conturbat et immutare coactat,
fit quoque ut, in nostrum cum venit denique cælum,
corrumpat reddatque sui simile atque alienum.
hæc igitur subito clades nova pestilitasque
aut in aquas cadit aut fruges persidit in ipsas
aut alios hominum pastus pecudumque cibatus,
aut etiam suspensa manet vis æ‘re in ipso
et, cum spirantes mixtas hinc ducimus auras,
illa quoque in corpus pariter sorbere necessest.
consimili ratione venit bubus quoque sæpe
pestilitas et jam pigris balantibus ægror.
nec refert utrum nos in loca deveniamus
nobis adversa et cæli mutemus amictum,
an cælum nobis ultro natura corumptum
deferat aut aliquid quo non consuevimus uti,
quod nos adventu possit temptare recenti.
  Hæc ratio quondam morborum et mortifer æstus
finibus in Cecropis funestos reddidit agros
vastavitque vias, exhausit civibus urbem.
nam penitus veniens ægypti finibus ortus,
æ‘ra permensus multum camposque natantis,
incubuit tandem populo Pandionis omni.
inde catervatim morbo mortique dabantur.
principio caput incensum fervore gerebant
et duplicis oculos suffusa luce rubentes.
sudabant etiam fauces intrinsecus atræ
sanguine et ulceribus vocis via sæpta coibat
atque animi interpres manabat lingua cruore
debilitata malis, motu gravis, aspera tactu.
inde ubi per fauces pectus complerat et ipsum
morbida vis in cor mæstum confluxerat ægris,
omnia tum vero vitai claustra lababant.
spiritus ore foras tætrum volvebat odorem,
rancida quo perolent proiecta cadavera ritu.
atque animi prorsum [tum] vires totius, omne
languebat corpus leti jam limine in ipso.
intolerabilibusque malis erat anxius angor
adsidue comes et gemitu commixta querella,
singultusque frequens noctem per sæpe diemque
corripere adsidue nervos et membra coactans
dissoluebat eos, defessos ante, fatigans.
nec nimio cuiquam posses ardore tueri
corporis in summo summam fervescere partem,
sed potius tepidum manibus proponere tactum
et simul ulceribus quasi inustis omne rubere
corpus, ut est per membra sacer dum diditur ignis.
intima pars hominum vero flagrabat ad ossa,
flagrabat stomacho flamma ut fornacibus intus.
nil adeo posses cuiquam leve tenveque membris
vertere in utilitatem, at ventum et frigora semper.
in fluvios partim gelidos ardentia morbo
membra dabant nudum jacientes corpus in undas.
multi præcipites nymphis putealibus alte
inciderunt ipso venientes ore patente:
insedabiliter sitis arida corpora mersans
æquabat multum parvis umoribus imbrem.
nec requies erat ulla mali: defessa jacebant
corpora. mussabat tacito medicina timore,
quippe patentia cum totiens ardentia morbis
lumina versarent oculorum expertia somno.
multaque prætertea mortis tum signa dabantur:
perturbata animi mens in mærore metuque,
triste supercilium, furiosus voltus et acer,
sollicitæ porro plenæque sonoribus aures,
creber spiritus aut ingens raroque coortus,
sudorisque madens per collum splendidus umor,
tenvia sputa minuta, croci contacta colore
salsaque per fauces rauca vix edita tussi.
in manibus vero nervi trahere et tremere artus
a pedibusque minutatim succedere frigus
non dubitabat. item ad supremum denique tempus
conpressæ nares, nasi primoris acumen
tenve, cavati oculi, cava tempora, frigida pellis
duraque in ore, jacens rictu, frons tenta manebat.
nec nimio rigida post artus morte jacebant.
octavoque fere candenti lumine solis
aut etiam nona reddebant lampade vitam.
quorum siquis, ut est, vitarat funera leti,
ulceribus tætris et nigra proluvie alvi
posterius tamen hunc tabes letumque manebat,
aut etiam multus capitis cum sæpe dolore
corruptus sanguis expletis naribus ibat.
huc hominis totæ vires corpusque fluebat.
profluvium porro qui tætri sanguinis acre
exierat, tamen in nervos huic morbus et artus
ibat et in partis genitalis corporis ipsas.
et graviter partim metuentes limina leti
vivebant ferro privati parte virili,
et manibus sine non nulli pedibusque manebant
in vita tamen et perdebant lumina partim.
usque adeo mortis metus iis incesserat acer.
atque etiam quosdam cepere oblivia rerum
cunctarum, neque se possent cognoscere ut ipsi.
multaque humi cum inhumata jacerent corpora supra
corporibus, tamen alituum genus atque ferarum
aut procul absiliebat, ut acrem exiret odorem,
aut, ubi gustarat, languebat morte propinqua.
nec tamen omnino temere illis solibus ulla
comparebat avis, nec tristia sæcla ferarum
exibant silvis. languebant pleraque morbo
et moriebantur. cum primis fida canum vis
strata viis animam ponebat in omnibus ægre;
extorquebat enim vitam vis morbida membris.
incomitata rapi certabant funera vasta
nec ratio remedii communis certa dabatur;
nam quod ali dederat vitalis æ‘ris auras
volvere in ore licere et cæli templa tueri,
hoc aliis erat exitio letumque parabat.
  Illud in his rebus miserandum magnopere unum
ærumnabile erat, quod ubi se quisque videbat
implicitum morbo, morti damnatus ut esset,
deficiens animo mæsto cum corde jacebat,
funera respectans animam amittebat ibidem.
quippe etenim nullo cessabant tempore apisci
ex aliis alios avidi contagia morbi,
lanigeras tam quam pecudes et bucera sæcla,
idque vel in primis cumulabat funere funus
nam qui cumque suos fugitabant visere ad ægros,
vitai nimium cupidos mortisque timentis
poenibat paulo post turpi morte malaque,
desertos, opis expertis, incuria mactans.
qui fuerant autem præsto, contagibus ibant
atque labore, pudor quem tum cogebat obire
blandaque lassorum vox mixta voce querellæ.
optimus hoc leti genus ergo quisque subibat.
  Prætertea jam pastor et armentarius omnis
et robustus item curvi moderator aratri
languebat, penitusque casa contrusa jacebant
corpora paupertate et morbo dedita morti.
exanimis pueris super exanimata parentum
corpora non numquam posses retroque videre
matribus et patribus natos super edere vitam.
nec minimam partem ex agris mæror is in urbem
confluxit, languens quem contulit agricolarum
copia conveniens ex omni morbida parte.
omnia conplebant loca tectaque quo magis æstu,
confertos ita acervatim mors accumulabat.
multa siti prostrata viam per proque voluta
corpora silanos ad aquarum strata jacebant
interclusa anima nimia ab dulcedine aquarum,
multaque per populi passim loca prompta viasque
languida semanimo cum corpore membra videres
horrida pædore et pannis cooperta perire,
corporis inluvie, pelli super ossibus una,
ulceribus tætris prope jam sordeque sepulta.
omnia denique sancta deum delubra replerat
corporibus mors exanimis onerataque passim
cuncta cadaveribus cælestum templa manebant,
hospitibus loca quæ complerant ædituentes.
nec jam religio divom nec numina magni
pendebantur enim: præsens dolor exsuperabat.
nec mos ille sepulturæ remanebat in urbe,
quo prius hic populus semper consuerat humari;
perturbatus enim totus trepidabat et unus
quisque suum pro re [cognatum] mæstus humabat.
multaque [res] subita et paupertas horrida suasit;
namque suos consanguineos aliena rogorum
insuper extructa ingenti clamore locabant
subdebantque faces, multo cum sanguine sæpe
rixantes, potius quam corpora desererentur,
inque aliis alium populum sepelire suorum
certantes; lacrimis lassi luctuque redibant;
inde bonam partem in lectum mærore dabantur;
nec poterat quisquam reperiri, quem neque morbus
nec mors nec luctus temptaret tempore tali.